Dziady są utworem skomplikowanym, uporządkowanie i omówienie wymowy tego dramatu nie jest łatwe. Wydaje się, że najważniejsze są następujące warstwy znaczeń:
- Wymiar polityczny utworu. W tej warstwie Dziady są wielkim romantycznym wyrazem uczuć patriotycznych, cierpienia z powodu niewoli kraju, obrazem prześladowań i walki z zaborcą. Zawierają wzór patrioty-mesjasza, Prometeusza, którego potrzebuje Polska, podejmującego walkę nawet wbrew rozsądkowi. W tym wymiarze zawiera się także hasło mesjanizmu narodowego, które przedstawia Polskę jako Chrystusa Narodów. Wątek patriotyczny jest podkreślony poprzez kontrast w układzie: carski despotyzm (Rosjanie i polscy kolaboranci) – prześladowani patrioci (młodzież, spiskowcy, zesłańcy). Źródłem tej tematyki jest część III.
- Wymiar moralny – to wielki konflikt dobra i zła zawarty w dramacie. Dyskurs etyczny rozpoczyna się już w części II, która prezentuje kodeks etyczny ludu. Dalsze części kontynuują walkę dobra ze złem. Po stronie dobra stoją: Polska, patrioci, anioły. Zło reprezentują: car, arystokracja, diabły. Te ostatnie walczą o duszę Konrada. Układ taki bardzo przypomina średniowieczny moralitet, w którym uosobione Cnota i Grzech wojowały o duszę człowieka. Wynik walki? Zwycięża dobro – w sensie idei, mesjanizm jako przymiot dobra, jako poświęcenie, a nie w sensie historycznym.
- Wymiar metafizyczny – to cała bogata sfera postaci, zdarzeń i problemów „pozarozumowych”, nadprzyrodzonych.
- To mistycyzm księdza Piotra.
- To diabły i anioły wciąż towarzyszące duszom postaci.
- To przestroga sądu po śmierci zawarta w II części Dziadów.
- To także niejasna, wciąż podejrzana kondycja Gustawa-Konrada: żywy czy nie, mamy do czynienia z człowiekiem czy upiorem?
Uwaga!
Wymiar metafizyczny Dziadów eksponuje romantyczną teorię poznania, głoszącą irracjonalizm i mistycyzm jako jedyne środki poszukiwania prawdy. Jeśli przypomnimy, że metafizyka rozpatruje stosunek zjawisk psychicznych do fizycznych, materii do ducha, to metafizyczna warstwa dzieła Mickiewicza jest ważnym głosem w klasyczno-romantycznej dyskusji.
Zobacz:
Adam Mickiewicz Dziady – pytania i odpowiedzi
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym
Na przykładzie Konrada z Dziadów przedstaw biografię bohatera romantycznego
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym