Filozofia dramatyczna św. Augustyna

Św. Augustyn (354-430) urodził się w Tagasta, w Afryce, jego ojciec był poganinem, matka zaś chrześcijanką. Do badań filozoficznych skłoniły go pisma Cycerona. Nie od razu jednak filozofował w duchu chrześcijańskim, najpierw był wyznawcą manicheizmu. Dopiero pod wpływem lektury dzieł Platona i żarliwych kazań biskupa Ambrożego nawrócił się. W wieku dojrzałym, już jako biskup Hippony (także w Afryce), stał się fanatycznym wręcz obrońcą chrześcijaństwa, słynnym „młotem na heretyków”. Uważał, że prawdziwie wierzącym jest tylko ten, kto całkowicie podporządkuje siebie i swoje życie Bogu. Jego pragnienie prawomyślności było tak wielkie, że nie oszczędził nawet siebie – u schyłku życia, jako siedemdziesięcioletni starzec, poddał wszystkie swoje dzieła krytyce i powtórnie je przeredagował, pisząc do nich słynne Odwołania.

Filozofia Augustyna stała się podstawą dla całej późniejszej myśli katolickiej, była doktryną, której Kościół nigdy się nie wyrzekł, co najwyżej unowocześniał ją i dopasowywał do wymogów czasu. Widniejący w każdym kościele napis: „wiara, nadzieja, miłość” pochodzi właśnie od Augustyna, który tak określił cnoty potrzebne duszy do poznania. „A co chcesz poznać? Pragnę poznać Boga i duszę. Nic więcej? Nic więcej” – ten fragment z jednego z dialogów filozofa całkowicie charakteryzuje jego filozofię poznania.

Augustyn stał się wyrocznią dla prawie wszystkich chrześcijańskich teologów, paradoksalnie jednak, w okresie reformacji, jego filozofia miała duże znaczenie także jako… narzędzie dla reformatorów do walki z teologią katolicką.

  • Według św. Augustyna najwyższą istotą jest jeden, wieczny i istniejący a priori (bez dowodzenia) Bóg, to on kieruje całym światem i wszelkim stworzeniem. Jest pierwszą i ostateczną przyczyną wszelkiego bytu, swego dzieła ciągle dogląda i nieustannie je zmienia. Rzeczywistość zewnętrzna jest ulotna i niezrozumiała, człowiek nic naprawdę nie pozna poprzez zmysły, bowiem one mogą się mylić, jedyną drogą do prawdy jest zgłębienie samego siebie: „we wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Jedyne, czego jesteśmy pewni, to tego, że istniejemy i że myślimy. „Myślę, więc jestem” – podstawowe założenie filozofii Kartezjusza odkryte przez Augustyna już tysiąc lat wcześniej!!!
  • Boga może człowiek poznać tylko poprzez nieśmiertelną duszę, ta jednak musi być „zdrowa” – wyzbyta wszelkich pragnień i żądz. Gdy jest gotowa do zgłębienia prawdy, Bóg oświeca ją swoją światłością i pozwala jej dotknąć nieśmiertelności. Duszy, oprócz zdrowia, potrzebne są także „dobre oczy”, czyli rozum, oraz – co najważniejsze – bezgraniczna, silna i prawdziwa wiara.

Wyznania św. Augustyna do maturze

 

Filozofia harmonijna św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz z Akwinu (około 1225-1274) to drugi, największy, obok Augustyna, filozof średniowiecza. Od wczesnej młodości poświęcił się życiu zakonnemu. Zawsze był cichy i milczący, nie lubił głośnych i publicznych dysput, dlatego koledzy na studiach nazywali go „niemym wołem” – nie wiedzieli jeszcze, jak wielkie znaczenie odegra on na polu nauki… Swój system stworzył na podstawie myśli Arystotelesa, Plotyna i swego bezpośredniego mistrza, Alberta Wielkiego. Najbardziej chyba znane są jego dowody na istnienie Boga. Tomasz uważał bowiem, że istnienia Stwórcy należy dowodzić aposteriorycznie – czyli nie przez wiarę, ale za pomocą rozumu, wyprowadzać je nie z samej istoty Boga, lecz z Jego dzieł.

Pięć dowodów na istnienie Boga

  • W świecie istnieje ruch, ktoś musiał go zapoczątkować i jako pierwszy poruszyć świat – któż jak nie Bóg?
  • Istnieją istoty o różnym stopniu doskonałości, jeśli coś jest najmniej doskonałe, to musi też być coś przeciwnego: najbardziej doskonałego – Bóg.
  • Świat nie powstał samoistnie, stworzyła go istota samoistna, która nie miała żadnej przyczyny swego powstania, istniała zawsze – Bóg.
  • Wszystko w świecie jest przypadkowe, ponad tym musi być jednak jakaś istota konieczna, rządząca przypadkiem – Bóg.
  • Cała przyroda działa celowo, cele układają się stopniowo, aż do najwyższego, ostatecznego i rządzącego nimi – do Boga.

Ponadto Tomasz w prosty sposób poukładał świat, przedstawił go w formie drabiny bytów, na której wszystko, co istnieje, ma swoje miejsce i ściśle określoną rolę. Wyglądała ona tak:

  1. Bóg – najwyższa istota, ostateczna przyczyna wszystkiego.
  2. Aniołowie – czyste inteligencje.
  3. Człowiek – byt z ducha i ciała.
  4. Zwierzęta – byty cielesne.
  5. Rośliny – materia żywa.
  6. Materia martwa – kamienie, metale itp.
  7. Żywioły.

Św. Tomasz zauważył, że świat naprawdę jest prosty i harmonijny, że wszystko w nim układa się celowo i rozumnie. Dla nas, ludzi XXI w., nie wszystko jest takie proste, ale wtedy, w dobie epoki feudalnej, rzeczywistość była rozumiana bardzo jasno i klarownie, a filozofia św. Tomasza jest tego właśnie przykładem. Jeśli świat został stworzony przez kogoś tak doskonałego jak Bóg, to musi być uporządkowany i zhierarchizowany. Po to Stwórca dał człowiekowi rozum i zmysły, aby mógł zrozumieć i pojąć to, co jest dookoła. Świat należy wytłumaczyć, aby móc się w nim odnaleŸć.

  • Tomizm zakłada „rozumny ład świata”, wizję świata harmonijnego, stanowiącego drabinę bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce. Także człowiek ma w tej harmonii wyznaczone właściwe miejsce i powinien piąć się coraz wyżej. Interesująca jest tomistyczna koncepcja człowieka – mikrokosmosu, który jest odbiciem całego wszechświata, czyli makrokosmosu: człowiek zajmuje szczególne miejsce na tej uporządkowanej drabinie bytów – ponad światem materialnym, bo posiada rozumną duszę, ale pod sferą aniołów – bytów czystych całkowicie, do których człowiekowi daleko. Jego miejsce w tej precyzyjnej strukturze jest określone – człowiek jest częścią wielkiej machiny i musi podporządkować się jej prawom. Św. Tomasz formułuje twierdzenia, które okażą się tak ważne w rozwoju ludzkości: że jednostka musi się podporządkować, że wszyscy członkowie zhierarchizowanej społeczności nie mogą być sobie równi, bo przecież zajmują różne miejsca. I – jeszcze coś, na co powoływali się władcy wszech czasów: że władza świecka pochodzi od Boga i bunt przeciw niej to grzech przeciw Bogu.

 

Podobieństwa i różnice filozofii św. Augustyn i św. Tomasz

Ci dwaj najwybitniejsi filozofowie średniowiecza stworzyli dwa, zupełnie różne, ale tak samo uznawane przez Kościół systemy. Różnił się charakter ich filozofii, u Augustyna bardziej mistyczny, mroczniejszy, u Tomasza zaś uporządkowany i racjonalny.

Różnice:

  • Różniły się ich teorie poznania: Augustyn nie wierzył zmysłom i sądził, że prawdy postrzegamy dzięki boskiej iluminacji, Tomasz widział w zmysłach niezastąpiony pomost pomiędzy poznawanymi przedmiotami a rozumem.
  • Augustyn uważał, że rozum lepiej niż rzeczy zewnętrzne poznaje prawdy wieczne, Tomasz przeciwnie, mówił o świecie zewnętrznym, że jest prosty i poznawalny przez zmysły, sądził, iż teoria Augustyna wynika najzwyczajniej w świecie z nieznajomości przyrody.
  • Dla Augustyna najprawdziwsze było to, w co wierzył; istnienie Boga, Trójcy Świętej, grzechu pierworodnego było według niego wiedzą pewną i poznawalną przez rozum. Tomasz spojrzał na to zupełnie inaczej, twierdził, że wiedza i wiara to nie to samo, że dogmaty wiary (z wyjątkiem istnienia Boga) są niedostępne dla rozumu.
  • Sporna jest też kwestia Boga, Augustyn zakładał jego istnienie bez potrzeby dowodzenia, starczała mu wiara, Tomasz udowadniał je rozumowo aż na pięć sposobów.
  • Inaczej też przedstawiali konstrukcję świata: świat w systemie Augustyna można by porównać do koła, którego środkiem jest Bóg – zadaniem człowieka jest za wszelką cenę do niego dążyć i starać się go poznać, wszystko inne jest nieistotne. Tomasz ukazywał świat na kształt drabiny, gdzie każde stworzenie ma swoje miejsce i odpowiednią rolę.

Podobieństwa:

  • Wspólne dla obu filozofów było przekonanie o ciągłej ingerencji Boga w świecie. Obaj uważali, że On wciąż ulepsza i przemienia swe dzieło.
  • Obaj uważali Boga za najwyższy cel poznania.

Uwaga! Tak jak św. Augustyn przystosował filozofię Platona do założeń chrześcijaństwa, tak św. Tomasz „schrystianizował” naukę Arystotelesa. Nawet słynna obrazowa drabina bytów – to pomysł greckiego filozofa.

Porównaj filozofię św. Augustyna z myślą św. Tomasza

Radosna filozofia wiary św. Franciszka

Św. Franciszek z Asyżu stworzył pogląd zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykłą, radosną filozofię wiary. Św. Franciszek głosił wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna, radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa. Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył zakon wędrujący, a legendy dotyczące jego życia zawierają Kwiatki św. Franciszka z Asyżu – zbiór opowieści o świętym, o jego życiu i nauce, przekazanych przez anonimowego autora – prawdopodobnie jednego z uczniów Franciszka. Poznajemy Kwiatki… w tłumaczeniu Leopolda Staffa, i choć mają zupełnie inną wymowę niż np. Legenda o św. Aleksym – są także swoistą hagiografią. Odmienny to wzorzec świętego – obca mu jest asceza, umartwianie ciała, zwraca się do świata z miłością i radością. Nie realizują także Kwiatki… w pełni schematu żywotu świętego, bowiem nie są one pełną biografią św. Franciszka. Mają natomiast trójdzielność kompozycji: Pieśń słoneczną; obrazki z życia św. Franciszka i cuda pośmiertne, a są to elementy hagiograficzne. Główny bohater opowiadań stanowi na pewno wzór godny naśladowania, a co ważniejsze, wzór ponadczasowy, bliski nawet człowiekowi współczesnemu.

Jakie ideały propagował św. Franciszek z Asyżu?

Filozofia św. Franciszka:

  • Wszechogarniająca miłość. Miłość jest podstawą wiary. Jest to miłość do każdej istoty żywej jako dziecka Bożego. Jest to miłość do „brata-ciała”, i dlatego wyklucza udręczenie, umartwienie cielesne. Jest to też miłość do chorych i cierpiących, miłość pełna poświęceń, którą widać w opowieści o Franciszku i trędowatym. Miłość rozdawana otaczającemu światu jest w tym ujęciu miłością do Boga – jego Stwórcy.
  • Radość. Wyrazem radości, pojęcia kluczowego w filozofii św. Franciszka, jest Pieśń słoneczna. Radość wynikająca z faktu istnienia, z piękna świata, z miłości, postu, z trudu pracy i zwykłych obowiązków. Radości takiej uczy Franciszek swoich braci, przypominając mękę ­Chrystusa.
  • Ubóstwo – to ideał św. Franciszka inaczej rozumiany niż w przypadku ascetów. Franciszek chce być ubogi, aby być wolnym. Owszem, św. Franciszek był synem bogatego włoskiego kupca Bernardone i zrezygnował z dóbr materialnych, które mógł posiadać. W Kwiatkach… często jest zwany Świętym Biedaczyną, gdyż nie chciał mieć nic – lecz nie dla pokuty, nie dla umartwień, ale dla jedności z ubogimi, dla pokonania chciwości, dla idei, że człowiek jest wolny i szczęśliwy tylko wtedy, gdy posiada tyle, ile jest mu niezbędne do życia. Ktoś, kto ma wiele – martwi się o swój majątek, jest jego niewolnikiem. „Zostaw wszystko i pójdŸ za mną” – mówił Chrystus – i tę właśnie ideę propagował święty Franciszek.

Postać św. Franciszka, głównego bohatera Kwiatków…, to postać szlachetna, zaprzyjaźniona z dziećmi, ptakami i kwiatami. Słynne są jego kazania do zwierząt, ryb i ptaków. Wart uwagi jest motyw czystej miłości do siostry Klary, nawrócenie trzech zbójców, opieka nad trędowatym, liczne nauki o tym, że Bóg znaczy miłość.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

 

Charakterystyka epoki średniowiecza

Filozofia średniowiecza

Dlaczego filozofię św. Augustyna nazywamy dramatyczną?

Co ludzi współczesnych fascynuje w postawie św. Franciszka?

Jakie znasz cechy charakteryzujące epokę średniowiecza?

Czy potrafisz wykazać, że filozofia średniowiecznych myślicieli miała wpływ na literaturę?

Czy potrafisz wykazać, że filozofia średniowiecznych myślicieli miała wpływ na literaturę?

Średniowiecze – Test 4