Początki literatury w Grecji i Rzymie

W antyku pojawia się, wprowadzony przez Poetykę Arystotelesa, podział na znane nam dzisiaj rodzaje literackie, a także większość gatunków. Uważa się, że literatura grecka wyrosła z obrzędów religijnych, że jej źródło stanowi mitologia. Historie mitologiczne to przecież bardzo dobry materiał literacki. Świat mitologii greckiej jest wyjątkowo barwny i dynamiczny. Bogowie nie są posągami siedzącymi na Olimpie. Co chwila mieszają się do ludzkich spraw, mają na ziemi swoich ulubieńców, którym sprzyjają, i znienawidzonych wrogów, którym przeszkadzają na każdym kroku. Świetnym na to przykładem jest świat przedstawiony eposu. Bohaterowie Iliady, mimo całej swojej siły i odwagi, są w pełni uzależnieni od boskich kaprysów. To marionetki w rękach bogów. Problemy o podłożu religijnym grają kluczową rolę także w tragedii antycznej. Antygona staje pomiędzy religią a prawem i wybiera nakazy religii. Orestes, bohater sztuki Ajschylosa, który – aby pomścić swego ojca Agamemnona, z rozkazu Apolla zabija matkę Klitajmestrę – nie zaznaje spokoju, bo popełnił straszny grzech matkobójstwa. Od erynii, które symbolizują wyrzuty sumienia, ratuje go dopiero oczyszczenie w świątyni Apolla. Literaci nawiązują do wzorów religijnych, traktując je nie tyle jako cel, ile raczej jako środek artystycznej wypowiedzi. Wykorzystują motywy mitologiczne, by budować porównania, metafory, opisy przyrody i charakterystyki postaci.

.

Rodzaje literackie

Epika

Za źródło epiki jako samodzielnego rodzaju literackiego uznaje się ludowe opowieści przekazywane ustnie, dotyczące legendarnej i historycznej przeszłości: mity, podania, baśnie.

Epos – po grecku: słowo, opowieść – stanowił dominujący gatunek epiki aż do powstania powieści. To utwór rozbudowany, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych przodków na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. Źródłem eposu, jak całej epiki, były mity, podania utrwalające pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz uznawane przez zbiorowość wartości i wierzenia religijne. Formę pośrednią między mitami a eposem stanowiły pieśni epickie o tematyce mitologiczno-historycznej śpiewane przez nadwornych lub wędrownych śpiewaków przy akompaniamencie kitary. Z takich właśnie utworów wyrosły najwybitniejsze dzieła epiki starożytnej, Iliada i Odyseja Homera. Autorem narodowego eposu rzymskiego, Eneidy, jest Wergiliusz.

Średniowiecze ukształtuje różne formy eposu rycerskiego i ludowego, związane z lokalnymi podaniami różnych narodów. Najwybitniejsze eposy renesansowe to Orland szalony Ariosta, Jerozolima wyzwolona Tassa. Wiek XVII przyniesie Raj utracony Johna Miltona, a w literaturze polskiej – Wojnę chocimską Wacława Potockiego. Od XVIII wieku miejsce eposu jako dominującego gatunku epiki zajmie powieść. W literaturze XIX wieku ostatnim wybitnym dziełem mającym cechy eposu będzie Mickiewiczowski Pan Tadeusz.

Liryka

Ten rodzaj literacki, dopuszczający do głosu przemawiającą o swoich wewnętrznych przeżyciach jednostkę, obejmuje wiele różnych gatunków.

Liryka uznawana jest za pierwotną formę twórczości literackiej w ogóle. Wywodzi się ją z obrzędów religijnych. Na początku do liryki należały teksty pieśni wykonywanych z akompaniamentem muzycznym w ramach uroczystości religijnych, patriotycznych lub związanych z życiem ­rodzinnym.

W starożytnej Grecji podział liryki na różne gatunki zależał między innymi od tego, jaki instrument muzyczny towarzyszył wykonywaniu utworu i w jakiej sytuacji społecznej się to odbywało.

Momentem przełomowym w rozwoju liryki było oderwanie się jej od muzyki. Trwałe okazały się wówczas gatunki literackie ukształtowane w okresie jej ścisłego związku z muzyką: oda, hymn, tren, elegia. Były to główne gatunki liryczne wykorzystywane aż do schyłku klasycyzmu, czyli przełomu XVIII i XIX wieku. Od romantyzmu w dużej mierze zacierają się granice gatunkowe w ramach liryki. Lirykę zaczęto rozumieć ogólnie jako wyraz uczuć i przeżyć wewnętrznych. Odtąd zwykło się mówić o różnych odmianach liryki w zależności od typu wyrażanych przez nią doznań. Mówi się więc o liryce miłosnej, refleksyjno-filozoficznej, religijnej, patriotycznej. Dziś lirykę najczęściej utożsamia się z poezją.

Dramat

To rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone w zasadzie do wystawiania na scenie, mające formę dialogu. Wyrósł z obrzędów religijnych. Oba podstawowe gatunki dramatu z obrzędów ku czci Dionizosa. Tragedia z tak zwanych Wielkich Dionizji, komedia z Małych Dionizji. Na pierwszym miejscu stawiali Grecy tragedię, po niej dopiero sytuowała się komedia. Pierwotnie słowo tragedia oznaczało dosłownie tyle, co pieśń kozła (greckie: tragos = kozioł, aoide = pieśń). Tragedia wyrosła bowiem z tzw. dytyrambu – pieśni pochwalnej na cześć Dionizosa, śpiewanej podczas świąt dionizyjskich przez chór, zapewne przebrany za kozły. Za moment przełomowy w procesie przechodzenia od dytyrambu do formy dramatycznej uznaje się wprowadzenie w 534 r. p.n.e. przez niejakiego Tespisa pierwszego aktora, który odpowiadał na pieśni chóru i jego przodownika, koryfeusza, który miał za zadanie rozpoczynać pieśń i dyrygować śpiewem i tańcem pozostałych. Tragedia miała cechy religijne zarówno dlatego, że jej wystawianie włączone było w system tych obrzędów ku czci boga wina, jak i dlatego, że tematy swoich utworów twórcy antyczni czerpali z mitologii. Wykorzystywali wątki mitologiczne, przerabiając je i dostosowując do swoich potrzeb. A zatem świat tragedii przypomina świat eposu. To rzeczywistość bogów i ludzi, w której ci pierwsi stają się jedynymi istotami zdolnymi rozwikłać skomplikowaną do granic możliwości sytuację bohatera. Stąd pomysł sceniczny deus ex machina – pojawienia się bóstwa jako jedynego sposobu rozwiązania akcji. W szczytowej fazie rozwoju tragedii do postaci znajdujących się na scenie należało trzech aktorów oraz chór, który tworzyło od 15 do 24 osób.

Tragedii przypisywano bardzo dużą wartość estetyczną. Miała być dla widzów istotnym przeżyciem, prowadzić do katharsis – oczyszczenia. Katharsis dokonywało się za sprawą osoby bohatera tragicznego: jego trudna sytuacja miała wzbudzać w widzach litość, a jego podobieństwo do każdego z nich – trwogę.

Nieodłącznie związana z dramatem greckim koncepcja tragizmu. Polegała na ukazaniu bohatera w sytuacji bez wyjścia, ciągle borykającego się z nieuchronnym i bezlitosnym Fatum, czyli losem, przeznaczeniem. Bohater tragiczny jest skazany na wybór, ale cokolwiek wybierze, będzie źle: wszystkie drogi są dla niego zamknięte, a tymczasem na którąś z nich wejść musi. Sytuacja bohatera tragicznego doprowadza nieuchronnie do – najważniejszego bodaj elementu utworu – katastrofy. Pojęcie bohatera tragicznego odcisnęło silne piętno na literaturze europejskiej późniejszych epok. Nawiązywał do niego Szekspir, tworząc choćby postacie Hamleta i Makbeta, i na przykład Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie.

Do największych tragików zaliczani są:

  • Ajschylos, twórca Persów i Prometeusza w okowach oraz trylogii Oresteja, właściwy twórca tragedii jako gatunku; w jego utworach pełno długich partii chóralnych i monologów bohaterów przesyconych mrocznym patosem;
  • Sofokles, autor Antygony i Króla Edypa; wprowadził do akcji trzeciego aktora i ograniczył rolę chóru;
  • Eurypides, do spuścizny którego należą Medea i Elektra; nadał swoim bohaterom cechy bardziej ludzkie, uwidaczniając tym samym ich tragizm jako jednostek.

Najznakomitszym zaś twórcą komedii był Arystofanes, autor Żab, Chmur i Ptaków, który w swoich utworach bezlitośnie wyśmiewał wielu ateńskich filozofów, polityków i mówców.

Kompozycja tragedii antycznej

Tragedia antyczna miała ściśle określoną budowę.

  • Otwierał ją, krótko charakteryzujący tematykę utworu, prologos.
  • Po nim następował parodos, pieśń pojawiającego się na scenie chóru. Chór odgrywał w tragedii istotną rolę: nie uczestniczył bezpośrednio w wydarzeniach, był raczej ich komentatorem i bezstronnym sędzią.
  • Każdy akt tragedii, epejsodion (liczba epejsodionów wahała się od 3 do 5), oddzielony był właśnie pieśnią chóru zwaną stasimonem.
  • Utwór kończył się pieśnią schodzącego ze sceny chóru, czyli exodosem.

Od autora wymagano przestrzegania zasady trzech jednoś­ci: czasu, miejsca i akcji.

  • Jedność miejsca polegała na tym, że wszystkie zdarzenia rozgrywały się w jednym, ograniczonym miejscu (w komnacie, na placu przed pałacem). To, co działo się poza tą przestrzenią, było relacjonowane, na przykład przez posłańca.
  • Jedność czasu – wszystko musiało odbyć się w jak najkrótszym czasie, w ciągu najwyżej dwóch dni. Dążono do tego, aby czas akcji pokrywał się z czasem spektaklu.
  • Jedność akcji – prezentowano jeden wątek akcji, bez rozwijania epizodów czy wątków obocznych.

Od razu ­skojarz!

Przełom Szekspirowski
Antyk ustalił reguły tworzenia i wystawiania tragedii na prawie tysiąc lat. Do słynnej zasady trzech jedności stosowali się wszyscy dramatopisarze. Wszyscy z wyjątkiem twórców elżbietańskiej Anglii z Williamem Szekspirem na czele. Szekspir, mimo że doskonale znał klasyków, niewiele przejmował się zasadą trzech jedności. W jego tragediach akcja dzieje się często w wielu odległych od siebie miejscach, trwa przez wiele dni i rozwija się wielowątkowo. Można to zaobserwować choćby na przykładzie Hamleta. Dramat rozpoczyna się na zamku Elsynor: pierwsza scena rozgrywa się na murach fortecy, druga w komnacie królewskiej, lecz w kolejnych aktach odwiedzamy również dom Poloniusza, cmentarz, duńską równinę. Szekspir nie ogranicza więc akcji do jednego miejsca. Nawet zamek podzielony jest na wiele różnych sal i komnat. W Hamlecie wyraźnie też widać wielowątkowość akcji: mamy wątek przewodni – zamordowania króla i misji Hamleta, oraz wątki poboczne, do których należą historia miłosna Hamleta i Ofelii, podróż królewicza do Anglii, misja Rosencrantza i Guildensterna, którzy mają go zamordować.

Angielski dramaturg tworzył utwory o wiele bardziej złożone niż jego antyczni poprzednicy, i to nie tylko jeśli idzie o konstrukcję. Hamlet to postać niejednoznaczna. O ile na przykład Antygona jest posłuszną nakazom religii, kochającą siostrą, o tyle Hamlet nieustannie się przeobraża: z dworzanina w rycerza, a z rycerza w filozofa i poetę – nie sposób go zaszufladkować. To samo dotyczy Szekspirowskiego Makbeta. Nie powiemy, że jest on człowiekiem po prostu złym. Poznając jego potworne zbrodnie, zdajemy sobie sprawę z głębi psychiki i bogactwa ludzkiej natury. Makbet ciągle boryka się ze sobą, z własnym pragnieniem władzy. Aby zagłuszyć wyrzuty sumienia związane z jedną zbrodnią, dokonuje kolejnej. Nie robi tego świadomie, zostaje wciągnięty w ciąg morderstw. Żaden z bohaterów antycznych nie musiał walczyć ze sobą. Musiał się zmagać z innymi ludźmi, a przede wszystkim z przeciwnościami losu. Ponadto Szekspir wyjątkowo rozbudował świat pozazmysłowy: w prawie każdym jego utworze mamy do czynienia z jakąś zjawą z przeszłości, wiedźmą, psotnym chochlikiem czy elfem. Postacie te nadają jego dramatom jedyną w swoim rodzaju aurę tajemniczości, cudowności, ­grozy.

Historiografia

Ta dziedzina nauki, a raczej literatury epickiej, rozwinęła się w Atenach za sprawą Herodota. On bowiem pierwszy napisał dzieło historyczne zatytułowane Dzieje. Zawarł w nim cały swój dorobek podróżnika i badacza. Przedstawił wiele ciekawych koncepcji geograficznych i etnograficznych. Po Herodocie teksty tego typu pisał Tukidydes. Jego najsłynniejsze dzieło to Wojna peloponeska. Późniejsi historiografowie tworzą swoje dzieła, dodając do nich często elementy sensacyjne i fantastyczne. Dają tym samym początek nowemu gatunkowi fabularnemu, jakim jest romans – historyczno-geograficzna opowieść przygodowa. Historiografia jest bardzo modna w antycznym Rzymie. W średniowieczu dziedzina ta rozwija się w formie kronik, aby w epoce renesansu zaistnieć już jako pełnoprawna gałąź nauki.

Gatunki literackie

Pieśń

To najstarszy gatunek poezji lirycznej, pierwotnie związany z muzyką. W najdawniejszej tradycji występowała jako składnik zbiorowych obrzędów: tekst pieśni śpiewany był z akompaniamentem muzyki i towarzyszeniem tańca. Już w starożytności związek tekstu z muzyką ulegał stopniowemu rozluźnieniu i doprowadził do ukształtowania pieśni jako samodzielnej formy literackiej.

Hymn

Uroczysta pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee. Źródłem tego gatunku w kulturze europejskiej są antyczne hymny greckie. Za autorów wielu ówczesnych hymnów ku czci Dionizosa i Apollina uznawani są Pindar, Simonides z Keos, poetka Safona i legendarny Orfeusz.

Oda

Jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej liryki chóralnej, utwór wierszowany o charakterze pochwalnym lub dziękczynnym, patetyczny, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję, myśl. W starożytnej Grecji związana była początkowo z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi, z czasem stała się pieśnią sławiącą bohaterów. W tej formie właśnie uprawiał ją Pindar, którego ody na cześć zwycięzców igrzysk uznawane są za wzór gatunku. Ody pisali także Safona i Anakreont, a potem poeci rzymscy z Horacym na czele.

Elegia

Pierwotnie zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń śpiewana podczas pogrzebu, bliska trenowi. Pisał ją Simonides z Keos. Z czasem powstawać zaczęły także elegie miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne, dydaktyczne. Najsłynniejsze utwory reprezentujące ten gatunek to pełne płomiennego patriotyzmu elegie wojenne Tyrtajosa. To właśnie od imienia tego poety pochodzi termin liryka (poezja) tyrtejska, oznaczający poetycką twórczość zaangażowaną, wzywającą do walki i poświęcenia za ojczyznę. W Rzymie elegie miłosne będzie pisał Owidiusz. Dziś elegia to refleksyjny, smutny w tonie utwór liryczny.

Tren

Jeden z powstałych w starożytnej Grecji gatunków poezji żałobnej. Pieśń zbliżona do elegii, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet. Autorami tego typu utworów byli Simonides z Keos, Pindar, a w Rzymie Owidiusz.

Anakreontyk

Utwór poetycki wychwalający uroki życia, erotykę, wino, wesołe biesiady. Nazwa gatunku pochodzi od imienia jego twórcy, żyjącego w VI w. p.n.e. greckiego poety Anakreonta.

Epigramat

Dziś to zwięzły utwór poetycki, trafnie i dowcipnie wyrażający jakąś błyskotliwą myśl, zakończony wyrazistą i zaskakującą puentą, nierzadko mający charakter satyryczny. Pierwotnie mianem epigramatu określano wierszowany napis umieszczany w starożytnej Grecji na grobowcach, pomnikach, dziełach sztuki. Za twórcę epigramatu literackiego uchodzi Simonies z Keos.

Sielanka (idylla)

Najmłodszy gatunek. Ukazuje uroki życia wiejskiego w formie scenek z życia pasterzy, rolników, myśliwych; może też zawierać treści stanowiące aluzje do aktualnych problemów społecznych. Za twórcę gatunku uważa się żyjącego w III w. p.n.e. greckiego poetę Teokryta. Najwybitniejszym twórcą tego gatunku w Rzymie będzie Wergiliusz, który tematem sielanki uczyni życie pasterzy w idealnej krainie Arkadii. Znalazła wielu zwolenników w epoce renesansu (Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce, Szymon Szymonowic, Żeńcy) oraz w oświeceniu (Franciszek Karpiński, Laura i Filon).

Bajki Ezopa

Pozostawił po sobie obszerny zbiór prozaicznych bajek zwierzęcych. Utworów, które za pomocą alegorycznych postaci zwierzęcych ukazywały ogólne cechy charakteru człowieka. Bajki Ezopa nie przedstawiają nigdy dobrego i ładnego świata. Te utwory to krytyka przemocy i niesprawiedliwości. Piętnują głupotę, chciwość i nieuczciwość. Ukazują rzeczywistość tylko w negatywnym świetle. Bajka okazała się jednym z najbardziej żywotnych gatunków w całej literaturze greckiej, ale także późniejszej.