X wiek
- 966 – chrzest Polski
- Dagome iudex – dokument zawierający nazwy polskie
XI wiek
- 1025 – koronacja Chrobrego
- Kronika Thietmara, dalsze nazwy polskie
XII wiek
- 1138 – testament Krzywoustego (rozbicie dzielnicowe)
- Bulla gnieźnieńska, 410 polskich słów!
- Kronika Galla Anonima (łac.)
XIII wiek
- 1241 – bitwa pod Legnicą
- 1226 – Krzyżacy w Polsce
- Księga henrykowska
- Bogurodzica
- Kronika polska Kadłubka (łac.)
XIV wiek
- 1364 – Akademia Krakowska
- 1370 – śmierć Kazimierza Wielkiego
- Kazania świętokrzyskie
XV wiek
- 1410 – bitwa pod Grunwaldem
- 1466 – pokój toruński
- Kazania gnieźnieńskie
- Psałterz puławski
- Biblia Królowej Zofii
- Słota O zachowaniu się przy stole
- Lament świętokrzyski
- Legenda o św. Aleksym
- Satyra na leniwych chłopów
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
- Roczniki… Długosza (łac.)
Literatura
Epika rycerska
(Brak odrębnych utworów polskiej epiki rycerskiej)
- Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie w Kronice Janka z Czarnkowa
Historiografia
(Dzieła pisane po łacinie. Poznasz dzięki nim dzieje Piastów.)
- Kronika – Gall Anonim
- Kronika polska – Wincenty Kadłubek
- Kronika – Janko z Czarnkowa
- Roczniki… Królestwa Polskiego – Jan Długosz
Poezja świecka
- Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego
- Satyra na leniwych chłopów
- O zachowaniu się przy stole – Przecław Słota
Okresy polskiego średniowiecza
Pierwszy okres XI-XII wiek
- Dominacja łaciny
- Twórcy – cudzoziemcy
- Żywoty świętych, romanse rycerskie, dziejopisarstwo
Drugi okres XII – XIV wiek
- Nadal dominuje łacina
- Pierwsi polscy autorzy
- Rozwój kaznodziejstwa i poezji liturgicznej
- II połowa XIII wieku– Bogurodzica
Trzeci okres XV wiek
- Język polski w twórczości (obok łaciny)
- Indywidualni artyści (Długosz, Władysław z Gielniowa)
- Tematyka religijna, pieśni o śmierci, żywoty świętych
Obraz Polski średniowiecznej
Od: 966 – Chrzest Polski
Do: Koniec wieku XV – Celtis i Kallimach w Polsce (symptomy odrodzenia)
Średniowieczna Europa (pamiętamy: teocentryczna, silnie chrześcijańska, uniwersalna) była zamknięta dla państw i ludów pogańskich. Więcej: była dla nich niebezpieczna, bowiem wojny religijne i krzewienie wiary stanowiły istotę rzemiosła rycerskiego. Kościół, papież, duchowni z kolei oznaczali: wiedzę, oświatę, kulturę Zachodu. Polska weszła w ten świat nowej cywilizacji europejskiej za sprawą chrztu Mieszka I. Stała się państwem chrześcijańskim i europejskim – obok potężnego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, obok państwa Franków, Anglii – a także Czech, od których Mieszko I – Piast – przyjął chrzest i żonę Dąbrówkę. W polskich grodach – w Gnieźnie, Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu – wyrosły katedry. Ustanowiono arcybiskupstwo w Gnieźnie. Powstały klasztory i zaczynali działalność zakonnicy. Władzę obejmowali kolejni Piastowie: Bolesław Chrobry dostąpił pierwszej koronacji i poszerzył granice państwa, jego – syn Mieszko II był niezwykle wykształcony, z kolei Bolesław Śmiały (prawnuk Chrobrego) popadł w konflikt z Kościołem przez zabicie biskupa Stanisława.
Obraz średniowiecznej Polski to także panorama bitew. Oprócz walk z sąsiadami pamiętać trzeba o dwóch wrogach – najpierw byli to Tatarzy zagrażający całej Europie, potem zakon krzyżacki. Bolesław Krzywousty słynnym testamentem (1138) skutecznie poszatkował państwo na dzielnice, a rozdrobnienie postępowało w piorunującym tempie. Konrad Mazowiecki zaprosił do swego księstwa Krzyżaków – konsekwencje tej gościnności znamy. Historia średniowiecznej Polski nieodmiennie każe pamiętać o czynach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Później – wyróżnia „importowanego” władcę z Litwy – Władysława Jagiełłę. Jego osoba symbolizuje unię z Litwą, zwycięstwo nad Krzyżakami (Grunwald) i wskrzeszenie Akademii Krakowskiej. Ponad 600 lat temu (1386) poślubił królową Jadwigę, ale to nie ona miała zostać matką następnej dynastii, lecz Sońka Holszańska – czwarta żona Jagiełły.
Dwie dynastie, wielcy królowie i wielkie bitwy (Cedynia, Legnica, Grunwald) kojarzą się z naszym średniowieczem. Ale także kobiety: Sygryda Storrada – siostra Chrobrego, obdarzona wielką siłą władczyni na dworze szwedzkim, Regelinda – śmiejąca się Polka wydana za mąż do Naumburga, Rycheza – ambitna żona Mieszka II czy wreszcie – polski król-kobieta – Jadwiga. Dwory, klasztory i kościoły, które pojawiły się w chrześcijańskiej Polsce, oznaczały też kulturę, sztukę i literaturę. Pięć wieków polskiego średniowiecza – tak obfitujące w zdarzenia historyczne – z punktu widzenia badacza literatury wydają się skromniejsze, więcej bowiem było bitew niż ksiąg – ale te też były. Te, które pozostały są prawdziwymi zabytkami kultury i języka polskiego – chociaż nie przemawiają żywo do współczesnego czytelnika. Niech więc będzie naszą rolą ogarnąć je, uporządkować, zapamiętać.
Średniowiecze w Polsce
Po pierwsze – trwało znacznie krócej niż w Europie, choć później się skończyło. Zaczęło się za to znacznie później – bo dopiero od X w. Polska jako chrześcijańskie państwo znalazła się na mapie średniowiecznego świata cywilizowanego. W historii kultury wyróżnia się dziś trzy podstawowe okresy polskiego średniowiecza – oto ich skrócona charakterystyka (uwaga! podział ten nie do końca pokrywa się z podziałem stosowanym przez historyków):
X – XII w. – wczesne średniowiecze
Początki literatury łacińskiej powstającej w Polsce. Zapiski w języku polskim ograniczają się do pojedynczych słów w dokumentach i dziełach historiograficznych – o literaturze w języku narodowym nikomu się jeszcze nie śni. Powstaje pierwsza wielka kronika – Galla Anonima. Dominacja stylu romańskiego. Początkowo czas kształtowania się państwowości – później okres panowania Piastów i kształtowania się feudalizmu. Trwa ciągła walka o suwerenność w stosunku do potężnego sąsiada z Zachodu – Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, które w chwilach wolnych od sporu o inwestyturę zajmuje się głównie ekspansją na wschód. Od 1138 roku – rozbicie dzielnicowe.
XIII – XIV w. – średniowiecze dojrzałe
Literatura łacińska w rozkwicie – polska w powijakach – w tym czasie prawdopodobnie powstaje Bogurodzica. Pojawiają się pierwsze budowle w stylu gotyckim. Powstanie pierwszego uniwersytetu. Większość tego czasu upływa pod znakiem rozbicia dzielnicowego – przełom XIII i XIV w. to czas ogromnie burzliwy – pojawiają się kolejne próby zjednoczenia kraju, bądź zawładnięcia nim – w tym akurat prym wiodą potężni wówczas Czesi. Ostateczne zjednoczenie udaje się dopiero Władysławowi Łokietkowi. Początek konfliktu z zakonem krzyżackim. Za panowania Kazimierza Wielkiego – spory rozwój cywilizacyjny. Rozwój feudalizmu.
XV w. – poł. XVI wieku – późne średniowiecze
Literatura już w równym niemal stopniu powstaje po łacinie i po polsku. W architekturze niepodzielna dominacja gotyku. W polityce – początek i rozwój unii polsko-litewskiej i dynastii Jagiellonów. Eskalacja konfliktu z zakonem i jego upadek – na terenach będących we władaniu niezbyt sympatycznych mnichów powstaje państwo, w przyszłości równie niesympatyczne (dla nas, Polaków) – Prusy. W połowie XV w. spore sukcesy na arenie międzynarodowej – dynastyczne „kombinacje” Jagiellonów zakończone jednak fiaskiem. Powstanie i rozwój sejmu – jednocześnie, niestety, początki postępującego osłabienia władzy królewskiej.
Zobacz: