- Antropocentryzm (anthropos – człowiek, centrum – środek) – człowiek w centrum wszechświata, w centrum zainteresowania filozofów i artystów. Tendencja filozoficzna charakterystyczna dla kultury, sztuki i światopoglądu renesansu, umieszczająca w centrum zainteresowania człowieka z wszelkimi jego potrzebami i możliwościami rozwoju. Antropocentryzm był jednym z podstawowych założeń renesansowego humanizmu.
- Arianie – bracia polscy – trzeci, bardzo radykalny nurt reformacji, wyłonił się z odłamu kalwińskiego. Arianie bardzo krytykowali Kościół katolicki i niesprawiedliwość społeczną, a głosili propozycje zrównania ludzi zupełnie nie do przyjęcia w tamtych czasach. Arian wygnano z Polski w 1658 r.
- Ariostyczny – czyli utrzymany w stylu Ariosta – żywym, dynamicznym, gdzie autor łączy humor z ironią, a baśniowe i fantastyczne wątki z realnością – to termin, który przeszedł do historii literatury. W ariostycznym stylu utrzymane są niektóre dzieła Słowackiego – Beniowski czy Balladyna – romantyzm w ogóle chętnie do Ariosta nawiązywał.
- Harmonia – ideał powszechnie uznawany przez myślicieli renesansu za wysoką wartość. Renesansowi artyści, pisarze i filozofowie do ideału harmonii i równowagi nawiązywali w życiu i w sztuce.
- Humanizm – (łac. humanus – ludzki) – ruch umysłowy zapoczątkowany we Włoszech. Głosił wiarę w człowieka, w jego dobro, wartość, niepowtarzalność. Odwoływał się do autorytetu starożytnych twórców, wskrzeszał ich ideały i filozofię. Podstawowym przejawem humanizmu były studia nad klasyczną literaturą łacińską, traktowaną jako podstawowe źródło wiedzy o człowieku, oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec.
- Irenizm (z gr. eirene – pokój) – tendencja charakterystyczna dla renesansowego humanizmu, przejawiająca się w dążeniu do ustanowienia pokoju między różnymi odłamami wyznaniowymi. Głosili takie poglądy renesansowi humaniści, szczególnie Erazm z Rotterdamu.
- Kalwinizm – drugi, nowy odłam religijny, wywodzący się od Jana Kalwina. Wiele podobieństw łączy go z luteranizmem, ale są też różnice: życiu przyświecają bardzo surowe zasady moralne, majątek jest traktowany jako nagroda za pracowitość, a bieda – jako kara za lenistwo, wreszcie zbawienie jest kwestią przeznaczenia, a nie starań człowieka.
- Karawela – pierwszy „porządny” statek, mocny i zwrotny, taki, którym można było wyruszyć na wielkie wyprawy zamorskie. Wyprodukowany w Portugalii w XV wieku.
- Konkwistadorzy – szesnastowieczni poszukiwacze przygód i złota, awanturnicy wyruszający na podbój nowych ziem na czele naprędce zorganizowanych oddziałów zbrojnych. Na terenach Ameryki – łupieżcy i mordercy Indian.
- Luteranizm – nowy odłam religijny, powstały w wyniku reformacji, zapoczątkowany przez Marcina Lutra. Różni się od katolicyzmu głównie w kwestiach liturgii i organizacji Kościoła, nie w zasadniczych prawdach wiary. Luteranie na przykład nie uznają spowiedzi, życia zakonnego, a z sakramentów uznają tylko chrzest i komunię, pastor zaś może zakładać rodzinę. Odłam ten nazywa się też protestantyzmem, utrwalił się w Niemczech i na Półwyspie Skandynawskim.
- Makiawelizm – doktryna polityczna dotycząca sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro państwa i rację stanu. W imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę, zbrodnię. Nazwa pochodzi od nazwiska Niccoló Machiavellego, który w utworze Książę przedstawił portret doskonałego władcy, który powinien być chytry i podstępny jak lis oraz silny i okrutny jak lew.
- Mecenat – rozpowszechniona w epoce renesansu forma opieki nad wybitnymi artystami (pisarzami, malarzami), sprawowana przez władców i magnatów. Dziś nazwalibyśmy to sponsorowaniem. Nazwa mecenat pochodzi od imienia rzymskiego polityka Mecenasa (I w. p.n.e.), który opiekował się między innymi Horacym i Wergiliuszem.
- Poeta doctus – z łac. poeta uczony. Termin ten stosowano wobec poetów znających doskonale swoje poetyckie rzemiosło, a także kulturę i tradycję – głównie starożytną. Poetami uczonymi nazywano poetów w starożytności, a dla twórców renesansowych był to ideał.
- Predestynacja – głoszony przez Jana Kalwina pogląd o przeznaczeniu człowieka, z góry nadanym przez Boga, rozstrzygającym o zbawieniu lub potępieniu bez względu na starania jednostki.
- Reformacja – ruch religijny w XVI-wiecznej Europie, zapoczątkowany przez słynne wystąpienie Marcina Lutra. Polegał na krytyce Kościoła katolickiego, postulował tłumaczenie Biblii na języki narodowe. Jego konsekwencją było powstanie nowych odłamów religijnych i wojny religijne.
- Renesans – okres w historii literatury, przypadający w Europie na wiek XVI, wcześniej rozwijający się we Włoszech. Inaczej: odrodzenie. Nazwa wskazuje na główną ideę tych czasów: odrodzenie ideałów starożytnych, odrodzenie nowego, uznanego za wielką wartość – człowieka.
- Utopia (z gr. ou – nic, topos – miejsce, czyli miejsce, którego nie ma) – teoria idealistyczna ukształtowana w okresie renesansu. Nazwa utopia pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516). W swoim dziele Morus przedstawił idealne społeczeństwo zamieszkujące wyspę Utopię.
\Zobacz: