Sarmatyzm

To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową. Wiek XVII to jednak okres największego rozkwitu zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie ważny dla literatury barokowej. Sarmatyzm to pojecie o co najmniej dwóch znaczeniach.

  • Pierwsze odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej. W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się ze mitycznego ludu Sarmatów – miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i podziw w Rzymianach. Ta dość szalona teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości i legitymizować dążenie do ekspansji społecznej i politycznej. Przy okazji zaś ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja szlachecka.
  • Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, specyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z opisaną wyżej ideologią sarmacką. Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem ­narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).

Poezja dworska

Dość obszerne pojęcie, w ramach którego znajdzie się miejsce na twórczość spod znaku konceptyzmu i marinizmu, przede wszystkim o tematyce zmysłowej. To poezja wyższych klas szlachty, często sponsorowana przez magnatów. Choć dotyczy często spraw lekkich, jej rozumienie wymaga na ogół pewnej erudycji. Ogromną rolę w tym nurcie odgrywa idea konceptu. Liczy się efekt, kunszt formalny, wrażenie wywarte na odbiorcy. Trudno się jednak zgodzić z hasłem, że barok to przerost formy nad treścią. Poezja dworska wcale nie jest pozbawiona wartości. Co więcej, pasowałoby raczej do niej hasło „treść nadana formie”. Język i styl wiersza bowiem same w sobie uzyskują w poezji dworskiej autonomiczne znaczenie. Pod tym względem literatura barokowa jest bliska twórczości współczesnych eksperymentatorów spod znaku lingwizmu i neolingwizmu. Z poezją dworską wiążemy nazwiska Hieronima Morsztyna, Jana Andrzeja Morsztyna, Daniela ­ Naborowskiego.

Poezja metafizyczna

Chyba najciekawszy, a z pewnością najtrudniejszy w odbiorze nurt poezji barokowej. Termin kojarzymy przede wszystkim z Anglią – z poezją Johna Donne’a czy Herberta Spencera. W Polsce nurt reprezentowany był przez Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela Naborowskiego.

Barokową poezję metafizyczną wyróżnia przede wszystkim zupełnie niesamowity typ wyobraźni. Przynależne do niej utwory dotyczą spraw najważniejszych – filozofii, kosmologii, religii. Zawarte w nich refleksje na te tematy podane są wszak poprzez zmysłowe, często wręcz erotyczne skojarzenia. Sztandarowym przykładem – Pchła Johna Donne’a, w której tytułowy niezbyt ciekawy insekt staje się uosobieniem najpierw stosunku seksualnego, a potem mistycznej jedności dwojga kochanków (a to na skutek ówczesnego wyobrażenia, że podczas aktu płciowego dochodzi do wymieszania krwi obojga kochanków – podobnie jak podczas jej konsumpcji przez tę samą pchłę…). W ten oto paradoksalny sposób barokowy konceptyzm zyskuje wymiar ostateczny, sięgając spraw najistotniejszych.

Kontrast

Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. To, oczywiś­cie, zderzenie sprzecznych (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron, paradoks. Operowanie kontrastem jest według historyków sztuki i literatury podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki, odróżniającym ją pod tym względem od estetyki klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.

Marinizm

Nurt w poezji barokowej – bardzo popularny – zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina. Ulubionym gatunkiem Giambattista Marina był sonet, a większość jego utworów poświęcona była miłości. Włoski poeta był autorem liczącego ponad 40 tysięcy wersów (!) poematu pt. Adonis; Marino obmyślał, pisał i szlifował ten utwór przez ok. 20 lat, ale opłacało się – dzieło zyskało ogromną popularność w Europie i zostało przełożone na wiele języków.

Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn. Najczęstszym tematem jego utworów także jest miłość, opisywana na wiele różnych sposobów. Przykładów jest bardzo wiele: Cuda miłości, Do Zosie, Do trupa, Do panny, Nieustawiczna i inne.

Manieryzm

(wł. maniera – sposób) tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do początków XVII w. Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich. Sztuka manieryzmu to nie tylko literatura, ale także malarstwo, rzeźba, architektura. Zwiastuny takiej sztuki widać już w twórczości Michała Anioła, zaś jednym z najwybitniejszych przedstawicieli jest Tintoretto. Najbardziej znanym przykładem budowli manierystycznej jest zaś Galeria Uffizi.

Rokoko

Nurt w sztuce uważany za schyłkową fazę baroku; to nie tylko nurt w sztuce, ale także pewna postawa estetyczno-kulturowa. Paradoks niefrasobliwego, lekkiego rokoka polega na tym, że towarzyszył jej rozwój nowego ruchu ideologicznego – oświecenia.
Rokoko – jak zapewne się domyślasz – rozwijało się w atmosferze dworskiej. Zasługą rokoka jest rozwój delikatnej, urzekającej sztuki użytkowej – łyżeczki, lusterka i filiżanki to prawdziwe cacka, zdumiewające misterną formą i maestrią wykonania.

 

Najważniejsze pojęcia z poetyki

Konceptyzm

Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. Ciekawą jego teorię stworzył barokowy, sławny w całej Europie, teoretyk literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Stwierdził, że koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. Przykładem takiego wiersza jest sonet Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały zestawione dwa przeciwstawne pojęcia, miłość i śmierć. Puenta jest bez wątpienia zaskakująca. Tego typu zestawienie Sarbiewski nazwał „zgodną niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością” (tu z kolei mamy do czynienia z paradoksem).

Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście, antytezie.

Oksymoron

Wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy i zjawiska prawdziwie lub pozornie sprzeczne. Przykłady oksymoronów: łatwa trudność (lub trudna łatwość), żywy trup, gorący śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność). Oksymoron, wbrew pozorom, nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens. W wyniku wzajemnego oddziaływania między dwoma pojęciami (a może starcia między nimi?!), rodzi się nowe znaczenie. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy, że wyrażeniami i zwrotami o charakterze oksymoronicznym posługujemy się na co dzień – przykładem może być znane wyrażenie „wymowne milczenie”. To oczywiste, że mamy tu do czynienia z połączeniem dwóch sprzecznych pojęć, milczenia i mowy. W wyniku tego dziwnego mariażu otrzymujemy określenie takiego rodzaju milczenia, które jest równie znaczące jak mowa, skonstruowana wypowiedź. Zastosowanie wyrażenia oksymoronicznego to dobry pomysł na efektowny, intrygujący tytuł – przykładem może być tytuł zbiorku Charlesa Baudelaire’a, Kwiaty zła.

Oto przykłady oksymoronów stworzonych przez Stanisława Grochowiaka, nawiązującego do estetyki baroku: „piękne niechlujstwo”, „posępni w radości”.

Paradoks

Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które – gdy czytelnik zechce się nad nim zastanowić – okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania. Jest to więc bardzo cenna figura, która zachęca do twórczego, nieszablonowego myślenia. Poza tym to bardzo efektowny chwyt, wykorzystywany nie tylko w tekstach poetyckich, ale także religijnych i filozoficznych.

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Pojęciownik epok: barok

Barok – wprowadzenie do epoki

Barokowa Polska

Barok – życiorys kultury

Jakie widzenie świata jest charakterystyczne dla baroku?

Jak usystematyzować polską literaturę baroku?

Maturalna wiedza o baroku

Zjawiska literatury baroku

Omów genezę nazwy, daty graniczne i charakter epoki baroku.