Nurty w literaturze baroku wyróżniamy, kojarząc je z miejscami, w których powstawały utwory, a były to:
- pałace magnackie,
- dwory szlacheckie,
- miasta.
Podział na lirykę i epikę wymaga, by podać jeszcze, jakie nurty istniały w prozie, a jakie gatunki wykorzystywano w zakresie liryki. Zapamiętując podziały, warto uzmysłowić sobie pewną dwoistość ówczesnej kultury polskiej.
- „Na zewnątrz” skierowała swą uwagę magnateria i elita skupiona na dworze królewskim i dworach magnackich. Owi bywalcy świata czerpali inspirację z Europy, hołdowali wzorom zachodnim, preferowali kosmopolityzm, zarówno w stroju, obyczajach, jak i w języku, w którym panowała moda na francuszczyznę. Ta swoista „międzynarodowość” kryła w sobie lekceważenie dla rodzimej kultury.
- „Do wewnątrz” kierowała się szlachta ziemiańska, rozmieszczona po dworach, dworkach i zaściankach. Ta, zarówno jeśli chodzi o tradycje, strój, jak i wiarę katolicką, wiernie trwała przy rodzimych wzorach. Całą tę kulturę ogólnie zwiemy właśnie sarmatyzmem. Jej wyznacznikiem będą zarówno sejmowe liberum veto, zajazdy i procesy sąsiedzkie, jak i kontusz, specyficzna religijność, patriotyzm, a także konserwatyzm. Czytelnicy Mickiewicza, Fredry, Sienkiewicza dobrze wyczuwają tę atmosferę. To przecież świat Soplicowa, to postacie Zagłoby i Małego Rycerza czy sławetnego „mocium panie” z Zemsty. Pamiętaj, że jednym ze źródeł Sienkiewiczowskiej Trylogii były Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
Podział literatury według rodzajów literackich
-
Liryka:
- poezja metafizyczna;
- poezja dworska;
- poezja ziemiańska;
- poezja mieszczańsko-plebejska;
- „poezja światowych rozkoszy”.
-
Epika:
- pamiętnikarstwo, kwitnące wówczas, modne wśród szlachty ziemiańskiej, przykład to Pamiętniki Paska;
- epistolografia – sztuka pisania listów. Przykład: listy króla Jana III do Marysieńki;
- kazania, na przykład Fabiana Birkowskiego Kazania na Niedziele i Święta, Kazania obozowe o Bogarodzicy.
-
Dramat:
- repertuar francuski i włoski;
- sztuki misteryjne;
- komedia rybałtowska.
- Uwaga! W roku 1637 powstaje pierwsza stała siedziba teatralna w Polsce, na Zamku Królewskim w Warszawie.
Nurty w literaturze (wg miejsca powstania)
Nurty w literaturze baroku wyróżniamy łatwo, kojarząc je z miejscami, w których powstawały: czy były to pałace magnackie, dwory szlacheckie, czy wreszcie miasto.
-
Literatura dworska (dwory magnackie):
- Jan Andrzej Morsztyn – twórca poezji miłosnej, polski przedstawiciel marinizmu, tomy poezji: Kanikuła albo Psia gwiazda, Lutnia;
- Daniel Naborowski, przedstawiciel marinizmu, twórca poezji metafizycznej, niektóre wiersze: Krótkość żywota, Cnota grunt wszystkiemu, Marność.
Tematem są tu flirty dworskie, miłość zmysłowa, gra miłosna. Morsztyn pisze dla ubarwienia życia, dla popisania się biegłością poetycką, nie wydaje swojej poezji. Ten typ twórczości rozwija się na dworach – królewskim i magnackich, jest swojego rodzaju dworską modą. Istnieje też gałąź poezji dworskiej ale bardziej filozoficznej – utwory takie tworzy Daniel Naborowski.
-
Literatura ziemiańska – sarmacka (dwory ziemiańskie):
- Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki;
- Wacław Potocki, wybrane wiersze: Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie, epos Transakcja wojny chocimskiej.
Głównie poezja. Rozwija się na dworach ziemiańskich, obok pamiętnikarstwa. Tematy to pochwała natury, ziemiańskiego życia, wzorce postępowania szlachty jako gospodarzy i obywateli. Wieś jawi się tu często jako arkadia – ucieczka od problemów świata.
-
Literatura mieszczańsko-plebejska (miasto):
- Jan z Kijan, Fraszki Sowizdrzała Nowego;
- utwory Walentego Roździeńskiego;
- twórczość anonimowa.
Głównym bohaterem tej literatury jest Sowizdrzał – prześmiewca obnażający niedoskonałości świata. Literatura ta dotyczy też nowych obszarów: konfliktów i problemów miasta i jego społeczności.
Nurty w barokowej poezji polskiej
-
Poezja metafizyczna, intelektualna:
- Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego,
- Twórczość Daniela Naborowskiego,
- Twórczość Sebastiana Grabowieckiego.
Utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, czas i przemijanie, czym jest życie ludzkie, jaka jest kondycja człowieka. Wyraża ideologię epoki, jest intelektualna i często trudna w odbiorze. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem.
-
„Poezja światowych rozkoszy”
-
Poezja dworska
- twórczość Jana Andrzeja Morsztyna.
-
Poezja ziemiańska
- utwory Szymona Szymonowica;
- utwory Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz.
Głosi, by śmierci przeciwstawić miłość, by korzystać z życia ze względu na jego ulotność, sławi rozkosze życia, także ziemską, zmysłową miłość i dworski flirt. Tematem poezji jest ziemskie życie postrzegane jako dar od Boga, warte starań, choć ulotne. Jest to poezja optymistyczna.
-
Poezja sarmacka
- wiersze Wacława Potockiego;
- wiersze Kaspra Miaskowskiego;
- psalmy Wespazjana Kochowskiego;
- Sielanki Szymona Szymonowica.
Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w przypadku Potockiego porusza także problematykę patriotyczną.
-
Poezja mieszczańsko-plebejska
- utwory Jana z Kijan;
- utwory Walentego Roździeńskiego;
- wiersze anonimowe.
Rozwija się w miastach – w środowisku mieszczańskim.
Tematy: miasto, satyra na społeczeństwo, prześmiewcze spojrzenie na niesprawiedliwość i strukturę społeczną.
Symbol i bohater tego nurtu to Sowizdrzał – brzydki, odważny i pozornie głupi kpiarz – ostro krytykujący rzeczywistość.
.
Zapamiętaj!
Literaturę baroku można podzielić na literaturę dworską, powstającą na dworach królewskich i magnackich, hołdującą modom Europy (kosmopolityzm) i nurt tradycyjny, polski powstający na dworach ziemiańskich zwany sarmackim.
Motyw vanitas
pochodzi z Biblii, z Księgi Koheleta (Stary Testament).
Kohelet odrzuca nie tylko bogactwo i rozkosz, ale i tak cenione wewnętrzne wartości jak mądrość czy praca. Patrząc na świat, biblijny mędrzec stwierdza z zadumą: „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Jedyną stałą wartością i prawdą życia jest przemijanie. Wszystkie rzeczy mają swój czas. Jest więc
Czas rodzenia i czas umierania (…)
Czas zabijania i czas leczenia (…)
Czas miłowania i czas nienawidzenia (…) Czas wojny i czas pokoju.
(Księga Koheleta w przekładzie Jakuba Wujka).
Motyw czasu i jego przemijania wiąże się nierozerwalnie ze sposobem myślenia ludzi baroku. Barokowy światopogląd stracił renesansową jasność, harmonię i optymizm.
Tematy literatury polskiego baroku:
- Filozofia istnienia: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci (poeci metafizyczni: Daniel Naborowski).
- Miłość: ulotna, zmysłowa; dworski flirt, a także miłość jako ogniste, spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Również religijna miłość – do Boga (Jan Andrzej Morsztyn, poeci metafizyczni).
- Patriotyzm, troska o ojczyznę, wołanie o reformy. Jest tu zarazem krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości. (Wacław Potocki).
- Troska o los ojczyzny (Wacław Potocki).
- Wojny, życie żołnierskie, okrucieństwa oraz dylematy natury moralnej (Zbigniew Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki).
- Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego – zgodnego z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Sielanki Szymona Szymonowica).
- Śmierć (makabryczny, groteskowy taniec) – to istota poezji księdza Józefa Baki – Uwagi o śmierci niechybnej.
- Temat piekła i szatana (poezja).
- Portret sarmaty i krytyka wad szlacheckich (Pasek i Potocki).
- Hasła tolerancji wyznaniowej i potrzeby reform (Potocki).
Zobacz: