Przywykliśmy do negatywnej oceny sarmatyzmu i polskich obyczajów zawartej w oświeceniowej literaturze. Słusznie i niesłusznie. Słusznie, bo pisarze oświecenia wytknęli wszystkie polskie wady szlachcicom Sarmatom, powstały też znakomite portrety – choćby pijaka czy żony modnej z Satyr Krasickiego. Ogólnie z lektur wynika, iż polska szlachta piła bez umiaru, była rozrzutna, dzieci wychowywała w ciemnocie, nie czytała, wierzyła w zabobony, po części (tu więcej kobiety) ulegała bezmyślnie obcym modom. I żona modna z satyry Krasickiego, i Starościna z Powrotu posła reprezentują typ sfrancuziałej snobki, lecz na przeciwległym biegunie stoi matka Mikołaja Doświadczyńskiego, nieuczona, wierząca w gusła szlachcianka. Ale jest też druga strona zagadnienia: umiłowanie tradycji.
Staropolska gościnność, przywiązanie do swoich obyczajów – to też cenne cechy. Oznaczają wprawdzie upartą obronę nieszczęsnego liberum veto, ale też silne poczucie tożsamości. I to dworki szlacheckie będą pielęgnować pamięć o ojczyźnie w czasach niewoli – nie kosmopolityczne dwory. Poza tym literatura oświeceniowa, piętnująca polskie wady, chcąc nie chcąc, kreuje też wzór pozytywny: oświeconego Polaka – patrioty, reformatora, człowieka zorientowanego w filozofii, a nie w modach zachodu. Jest nim Walery, są Podkomorzowie z Powrotu posła, stryj Doświadczyńskiego, on sam po przemianie, rozmówca pijaka z Satyr. Obok zdrajców, sprzedawczyków i pijaków byli w XVIII wieku reformatorzy, był Rejtan, była szlachta, która wzięła udział w powstaniu kościuszkowskim. Polaków portret własny tej epoki jest zatem dość zróżnicowany. Również w obyczajowości ścierają się dwa kierunki: nowej mody nadchodzącej z nowoczesnej Europy i staropolskiej tradycji. Oba posiadające plusy, bo wprawdzie moda europejska przyniosła peruki, dekolty po pas i zalew francuszczyzny, ale też kawę, ziemniaczki, modę na sztućce dla gości i – filozofię Rousseau czy Woltera.
Konspekt wypowiedzi
Teza:
Literatura oświeceniowa jest świadectwem swoich czasów i daje odbiorcom obraz ludzi i obyczajów XVIII wieku.
Dowodzi tego następujący materiał literacki:
- Satyry Ignacego Krasickiego (parada ówczesnych postaci)
- Chudy literat Adama Naruszewicza (kultura literacka szlachty)
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza (obraz dworku szlacheckiego)
- Monachomachia Ignacego Krasickiego (obraz życia klasztornego)
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (sceny z życia młodzieży szlacheckiej)
Coś specjalnego!
Istnieje bezpośredni Opis obyczajów za panowania Augusta III pióra Jędrzeja Kitowicza – osiemnastowiecznego pamiętnikarza, obserwatora swoich czasów. W dziele tym przeczytamy o obyczajowości pierwszej połowy XVIII wieku i o rewolucji obyczajowej, która się w ówczesnej Polsce dokonywała. Lektura nie do pominięcia dla zainteresowanych tematem.
Portret Polaków w literaturze oświecenia
Sarmata konserwatywny
Jego strój to tradycyjny kontusz, mieszka w wiejskim dworku szlacheckim, jest nietolerancyjny, skąpy, a wolność szlachecka jest dla niego klejnotem demokracji. Często funduje sobie tzw. żonę modną. Reprezentanci: Starosta Gadulski (Powrót posła), „krytyk” króla (satyra Do króla), „kupiec książek” (satyra Chudy literat).
Szlachcic pijak
Charakterystyczna postać: z kielichem w ręku, z zamroczonym wzrokiem, z obolałą głową – dokładnie jak bohater satyry Pijaństwo. Szczyt pijackiego rozpasania przypadł w Polsce na połowę XVIII wieku. Picie bez umiaru, pijacką brawurę i kompromitację po wódce uznawano za rzecz zrozumiałą, zresztą pewna wyrozumiałość dla pijaków pozostała po dziś dzień. Oto, co było marzeniem gospodarza według Kitowicza: „Żaden z gości trzeźwo nie odszedł, jeden potoczywszy się, wszystkie schody tocząc się kłębem, przemierzył, jako drugiego zaniesiono do stancji jak nieżywego, jak ów zbił sobie róg głowy o ścianę, jak tamci dwaj skłóciwszy się pyski sobie powycinali, jako nareszcie ten jegomość, chybiwszy krokiem, upadł w błoto, a do tego ząb sobie o kamień wybił”. I jeszcze gorzej bywało, to komuś „nagle gardło puściło i postrzelił jak z sikawki” albo „lada gdzie między śpiącymi złożył ciężar natury”, albo czyjąś żonę lub „córkę przy śpiącej matce zdebeszował”. Fe? Z pijaństwem zaczęto walczyć w dobie stanisławowskiej – akcja trwa po dziś dzień.
Modnisia
Strój francuski, francuska mowa. Wywołuje kwasy tradycjonalistów, ci bowiem wciąż chcą widzieć polskie dziewczę w kontusiku i z warkoczem po pas. Tymczasem „na ponętę żądzy wdowy i mężatki ukazują i piersi, i nagie łopatki”. Oto w XVIII wieku dekolty przekroczyły wszelką miarę, bo zdarzało się w arystokratycznych kręgach przyjmować gości w stroju, który zwiemy dziś topless. Ale i na dworach wiejskich nierzadkie były sytuacje, gdy szlachciura hreczkosiej brał sobie żonę modną. Bywała majętna, z reguły była dużo lepiej od męża wykształcona. Z pewnością nadmiar pudru i muszki na licach, do tego mania wzdychania i urządzania ogrodu na wzór francuski to już przesada. Ale też to one, właśnie modnisie z wyższych sfer, wywalczyły sobie szacunek mężczyzn i pozycję w świecie. Poczciwe skromne szlachcianki wciąż zależały od ojca, brata, a potem pana męża. Na XVIII wiek przypada pierwszy w Polsce kobiecy głos o równouprawnieniu, a należy on do poetki Elżbiety Drużbackiej: „Polszczem zrodzona, w Polszcze wychowana,/ W wolnym narodzie mnie też wolność dana!”.
Fircyk
Typ międzynarodowy, zwany również łowcą posagów. Reprezentuje go pan Szarmancki z Powrotu posła, a także bohater tytułowy Fircyka w zalotach Zabłockiego. Ten ostatni nawraca się w końcu i w ogóle jest sympatyczniejszy: hulaka, karciarz i uwodziciel ostatecznie zakochuje się w pięknej Podstolinie, którą pierwotnie chce jedynie zbałamucić. Spisują wszakże ślubną intercyzę, w której obie strony gwarantują sobie prawo do wolności! Generalnie etat fircyka zajmowali płytcy, obyci w świecie przystojniacy, którzy w grach i podczas uczt stracili majątki. Pozostawało im zatem ożenić się bogato i trwonić majątek żony. W stroju i zachowaniu przyjmowali zazwyczaj wzory cudzoziemskie.
Szlachta patriotyczna i postępowa
Reprezentanci: Podkomorzy i Walery oraz stojące obok nich kobiety: Podkomorzyna i Teresa. Ten typ wartościowych patriotów utrwali w romantyzmie Mickiewicz w Panu Tadeuszu, stwarzając postać Sędziego i Tadeusza Soplicy. Tę szlachtę cechuje rozwaga, rozum, miłość do ojczyzny, przywiązanie do tradycji, ale i postępowość: przeciwstawiają się liberum veto i niesprawiedliwości społecznej. To szlachta kontuszowa, gościnna, religijna, reprezentująca dwór wiejski, nie pałacowa arystokracja. Właśnie oni będą najwięcej rozpaczać po utracie ojczyzny, oni przechowają pamięć Polski przez całe zabory, oni będą iść do kolejnych powstań. Mimo krytycznego wymiaru literatury oświeceniowej trzeba pamiętać, że obok Sarmaty awanturnika portret szlachcica patrioty jest najbardziej charakterystyczny dla ówczesnej Rzeczpospolitej.
Oświecony erudyta
Wzór epoki, spotykany wśród wyższych sfer: arystokracji lub osób piastujących wysokie urzędy duchowne. Oświecony erudyta, nawet jeśli był najszczerszym patriotą, był kosmopolitą – w tym sensie, że bywał w Europie, znał wielkich tego świata lub ich dzieła. Otwarty na nowe filozofie, starał się przenosić na rodzimy grunt i modę, i reformy społeczno-polityczne. Był wykształcony, władał różnymi językami, znał się na sztuce. Doceniał piękno, lubił się otaczać kosztownymi przedmiotami. Do przyjemności życia nastawiony był przychylnie – lubił wykwintne potrawy, bogate stroje. Tacy erudyci to czołowy twórca oświecenia Ignacy Krasicki, ale też sam król Stanisław August, a także magnaci, na przykład Czartoryscy.
Poeci o końcu wieku:
XVIII – Zapamiętałe dzieci rodziców się wstydzą,
Wadzą się przyjaciele, bracia nienawidzą,
Rwą krewni łup sierocy, łzy wdów piją zdrajce,
Oczyszcza wzgląd nieprawy jawne winowajce.
Ignacy Krasicki – Świat zepsuty
XIX – Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy,
dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Koniec wieku XIX
XX – Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży (…)
Kto chciał się cieszyć światem,
ten staje przed zadaniem
nie do wykonania.
Wisława Szymborska – Schyłek wieku
Serwis obyczajowy
- Nowe imiona!
Dziewczynka urodzona dwieście lat wcześniej otrzymałaby imię Pradonta albo Przecława – teraz może zostać nazwana Julią, chłopak – Emilem albo Edwardem. Stare Dersław, Dadzibóg – zanikają.
- Nowe przysmaki!
To w XVIII wieku trafiają na polskie stoły ziemniaki, cukier (wcześniej słodzono miodem), a także rozpowszechnia się kawa. W tym stuleciu modne stają się spotkania w kawiarniach, oczywiście w Warszawie.
- Nowe mieszkania!
Właśnie w XVIII wieku nastała wielka moda na nowe siedziby – a „wszczęło się obrzydzenie w narodzie całym do starych struktur”. I za Stanisława Augusta mnożą się w Polsce dwory murowane, zastępując drewniane. Również w XVIII wieku ostatecznie kształtuje się wzór typowego dworku szlacheckiego.
- Zwycięstwo bardzo dużych dekoltów!
Kitowicz: „Całe plecy aż po łopatki i pół piersi aż do brodawek suknią nie były przyodziane”.
Karpiński (o wizycie u arystokratki z Radziwiłłów): „A tę zastawszy z odkrytymi zupełnie piersiami, które zasłonić, zobaczywszy mnie, nie chciała, smutny zacząwszy komplement, roztargniony pięknymi piersiami, skończyć go nie umiałem”.
- Początek kariery perfum!
Wcześniej nie były rozpowszechnione, były też bardzo krytykowane przez moralistów. W wieku XVIII pojawiła się tzw. pachnąca wódka, i uznano ją za rzecz naturalną i elegancką, podobnie jak upudrowane peruki.
- Wielka władza ojcowska
Tatę nazywano panem ojcem, całowano w rękę i nie odzywano się w jego obecności. Ojcowski zakaz nie podlegał dyskusji. Karano w razie czego za pomocą rzemienia albo kija. Chłopcy mieli większą swobodę, dziewcząt bardzo pilnowano, ucząc je skromności, milczenia i uległości. Kara cielesna i hasło „rózga bije, nie zabije, kości nie przetrąci” były też podstawową metodą wychowawczą w szkołach.
- Stan stomatologii
„Ząb z gęby jednej osoby drugiej osobie tak wsadzam, że się przyjmie i korzeń weźmie” (z ogłoszenia Gazety Warszawskiej o umiejętnościach pewnego medyka). Dopiero od roku 1780 rozpoczyna się w Krakowie kształcenie nowoczesnych lekarzy.
- Modne w wieku XVIII
Angielski frak lub angielska suknia, chodzenie do teatru, flirt, czytanie francuskich pisarzy, pojedynki o damę, porcelana, pierścionki na palcach u stóp, sentymentalne usposobienie, niezwykłe ogrody i parki (także na wzór angielski).
Zobacz:
Troska o kraj – patriotyczne postawy w polskiej literaturze oświecenia
Troska o kraj – patriotyczne postawy w polskiej literaturze oświecenia
Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich