Kalendarz zdarzeń i zjawisk
Historia
- 1795 r.: III rozbiór i zniknięcie Polski z mapy Europy.
- 1797 r.: powstanie we Włoszech Legionów Dąbrowskiego; wielkie nadzieje Polaków związane z Napoleonem.
- 1807 r.: na mocy traktatu w Tylży utworzenie Księstwa Warszawskiego.
- 1815 r.: postanowienia kongresu wiedeńskiego ustanawiającego nowy ład po klęsce Napoleona – zamiast Księstwa Warszawskiego powstaje podległe Rosji Królestwo Polskie, unia personalna (car królem polskim).
- 1817 r.: założenie Uniwersytetu Warszawskiego.
- 1824 r.: procesy – w Wilnie filomatów i filaretów, w Warszawie Waleriana Łukasińskiego.
- 1829 r.: koronacja Mikołaja I na króla Polski (pisze o niej Słowacki w Kordianie).
- 29 XI 1830 r.: w Warszawie wybucha powstanie listopadowe.
- 1831 r.: ważne bitwy powstania listopadowego – pod Stoczkiem, pod Grochowem; ostateczna klęska powstania, po niej represje i tzw. Wielka Emigracja.
- 1846 r.: ruchy powstańcze w zaborze austriackim; inspirowane przez zaborcę wystąpienia chłopskie pod wodzą Jakuba Szeli (rabacja galicyjska).
- 1848 r.: Wiosna Ludów: powstanie w Wielkopolsce, wystąpienia w zaborze austriackim; walki Polaków w innych krajach, na przykład generała Józefa Bema na Węgrzech.
- 1863 r.: w zaborze rosyjskim wybuch powstania styczniowego; w 1864 r. – klęska samego zrywu i romantycznych ideałów.
Uporządkowanie wiedzy o romantyzmie w Europie
Podróże romantyków
Jednym z ważnych tematów polskiej literatury romantycznej są doświadczenia i przeżycia emigranta, wędrowca, pielgrzyma. Wielu Polaków zostało przez historię zmuszonych do opuszczenia rodzinnego kraju. O powrocie do ojczyzny marzyli legioniści Dąbrowskiego („z ziemi włoskiej do Polski”), a następnie liczne rzesze zesłańców i emigrantów po powstaniu listopadowym. Z niepokojem wymawiano słowo Sybir. Tam bowiem powędrowały tysiące polskich patriotów; opisuje to na przykład Mickiewicz w III części Dziadów. Inni woleli uciec przed takim losem. Po 1831 r. na Zachód ruszyła grupa prawie 10 tysięcy Polaków, zwana później w historii Wielką Emigracją. Początkowo przyjmowani z entuzjazmem jako „rycerze wolności”, później, doświadczając niechęci i niedostatku, uczyli się żyć w nowej sytuacji. Większość osiadła we Francji i tu też najwcześniej zaczęło się emigracyjne życie polityczne: Towarzystwo Demokratyczne Polskie powstało w roku 1832, Hôtel Lambert – w 1833 r.
Na obczyźnie tworzyli także najważniejsi polscy romantycy: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki – ich utwory trzeba było przemycać, bo należały do literatury zakazanej! Zamieszkanie za granicą nie zawsze jednak było wymuszoną przez historię emigracją. Niekiedy pisarze sami decydowali się na typowo romantyczne podróżowanie. Tych ostatnich reprezentuje Zygmunt Krasiński.
Walka klasyków z romantykami
Każda epoka rozpoczyna się od konfliktu zwolenników starych i nowych tendencji. Mamy taki spór także we wczesnym okresie romantyzmu. Oto jego najważniejsze przejawy:
- Rozprawa Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej z 1818 r.
Klasycyzm i romantyzm to dwie różne drogi: pierwsza przypomina ubity gościniec (nudny, częściej wybierany przez starszych), druga to kręta ścieżka (daje swobodę, chętniej jest wybierana przez młodszych). Romantyzm nie jest w żadnym razie czymś gorszym!
- Rozprawa Jana Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych z 1819 r.
Romantyzm jako „duby bab wiejskich” oraz „szkoła zdrady i zarazy”. Prawdziwa sztuka nie może łamać klasycznych zasad, a wprowadzanie wyobraźni i ludowej fantastyki dowodzi zacofania, to „barbarzyństwo upokarzające człowieka”.
- Konfrontacja romantyków i racjonalistów w poezji Adama Mickiewicza.
W Odzie do młodości: pełni zapału młodzi ludzie mogą zmienić świat. A starzy? „Kogo wiek zamroczy”, widzi jedynie niewielką cząstkę świata i nie może go pojąć („Takie widzi świata koło,/ Jakie tępymi zakreśla oczy”).
W balladzie Romantyczność: lud i poeta wierzą, że „Jasio być musi przy swej Karusi”, dla starca to jedynie szaleństwo. Zamiast „szkiełka i oka” racjonalisty do poznawania świata niezbędne są „czucie i wiara” („Miej serce i patrzaj w serce!”).
Podczas dyskusji Gustawa i księdza w IV cz. Dziadów pierwszy przekonuje drugiego, że świat duchów i zjaw istnieje naprawdę i dlatego nie wolno znosić święta dziadów.
Uwaga
Niektórzy badacze romantyzmu twierdzą, że jego polska odmiana okazała się najpełniejsza, najbogatsza. Nie jest to twierdzenie gołosłowne. O szczególnym kształcie tendencji romantycznych w naszej kulturze zadecydowały uwarunkowania polityczne. Utrata niepodległości w 1795 r. sprawiła, że inaczej brzmiały w Polsce hasła wolności i buntu, odmiennie interpretowano zadania poezji i poety. Romantyzm, epoka narodowych powstań, ukształtował nasz sposób interpretowania patriotyzmu – mit bojownika walczącego za ojczyznę. Pozostawił po sobie wiele narodowych mitów, które do dziś są przedmiotem dyskusji.
Ciekawym metamorfozom podlegał w naszej literaturze bohater romantyczny, który, oprócz typowej dla epoki nieszczęśliwej miłości do kobiety, przeżywał również miłość do ojczyzny, często zresztą poświęcał tę pierwszą dla drugiej. W ten oto sposób romantyzm polski łączył w sobie wszystkie europejskie tendencje tej epoki z cechami charakterystycznymi tylko dla siebie, a wynikającymi z historycznych realiów. Wśród Polaków hasła romantyczne dłużej zachowały aktualność, a epoka ta okazała się jedną z najważniejszych w polskiej kulturze.
Sytuacja w trzech zaborach
Zabór rosyjski
Po ustaleniach kongresu wiedeńskiego powstało zależne od Rosji Królestwo Polskie. Tu właśnie w roku 1830 wybuchnie powstanie listopadowe i tu najsilniejsze będą represje popowstaniowe: likwidacji ulegnie sejm, zniesiona zostanie konstytucja, przestanie istnieć armia i wprowadzony zostanie obowiązek służby w wojsku rosyjskim. Nastąpią konfiskaty majątków, aresztowania, zsyłki. Bardzo nasili się rusyfikacja, zamknięte zostaną uniwersytety w Wilnie i Warszawie. Odpowiedzią Polaków będzie wzmożona działalność spiskowa.
Ważni bohaterowie:
- Szymon Konarski – uczestnik powstania listopadowego, później emisariusz organizujący ruch konspiracyjny; stracony po torturach w Wilnie w 1839 r.
- Walerian Łukasiński – założyciel w 1819 r. tajnego związku o nazwie Wolnomularstwo Narodowe, aresztowany w 1822 r. i skazany na dziewięć lat więzienia. Nigdy już nie wyszedł na wolność – władze carskie trzymały go w ciężkim więzieniu w Szlisselburgu aż do końca jego życia, czyli przez 46 lat!
- Karol Levittoux – by nie wydać towarzyszy, w 1841 r. dokonał samospalenia w warszawskiej Cytadeli. Miał wówczas 21 lat.
- Edward Dembowski – zwany czerwonym kasztelanicem, działacz niepodległościowy, zginął w wieku 24 lat.
Zabór pruski
Zabór o najszybszym rozwoju gospodarczym. Tu najwcześniej, bo w roku 1811 i 1823, przeprowadzono reformy uwłaszczeniowe. Także w Wielkopolsce najwcześniej pojawią się – wiązane z następną epoką, pozytywizmem – ideały pracy organicznej (wzmacnianie polskości przez działania gospodarcze i oświatowe). Przykłady takich działań: szerzenie kultury rolnej przez Dezyderego Chłapowskiego, Bazar Polski w Poznaniu Karola Marcinkowskiego. Germanizacja początkowo nie jest ostentacyjna – polega na wprowadzeniu niemieckiego do szkół i popieraniu niemieckich kolonistów – ale po roku 1832 wyraźnie się nasili i spotka z oporem.
Ważni działacze:
- Krzysztof Celestyn Mrongowiusz,
- Józef Piotr Lompa.
Zabór austriacki
Słaba sytuacja gospodarcza, ograniczanie swobód, germanizacja (w Akademii Krakowskiej wprowadzono język niemiecki). Po wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 r. została zniesiona pańszczyzna. W grudniu 1848 r. tron cesarski objął Franciszek Józef I.
Zobacz:
Jaka sytuacja panowała w Polsce u progu romantyzmu? Wymień ośrodki życia kulturalnego.