Tło epoki

Romantyzm jest czasem, gdy po utracie niepodległości przez Polskę narastają tendencje narodowo-wyzwoleńcze. Po upadku względnie autonomicznego Księstwa Warszawskiego w 1815 roku powstaje Królestwo Kongresowe, całkowicie podporządkowane rządom carskiej biurokracji i wojska. W maju 1823 roku na Litwie rozpoczęły się prześladowania młodzieży z Towarzystwa Filomatów i Zgromadzenia Filaretów. Były to studenckie organizacje samokształceniowe i literackie, które gubernator Litwy Nowosilcow oskarżył o działalność wywrotową. Władze carskie rozpętały nagonkę i stworzyły sfingowany proces polityczny. Aresztowano m.in. Mickiewicza i jego przyjaciół: Tomasza Zana, Jana Sobolewskiego i Jana Czeczota. Wielu z nich zesłano do kopalni syberyjskich, zaś Mickiewicza wyrokiem sądu w kwietniu 1824 oddelegowano w głąb Rosji jako rokującego nadzieję na resocjalizację.

W 1825 roku Mickiewicz przybył do Moskwy, gdzie dowiedział się o krwawym stłumieniu powstania antycarskiego dekabrystów (od rosyjskiej nazwy grudnia – diekabr). Sam Mickiewicz przyjaźnił się z poetami z kręgu dekabrystów, m.in. z Konradem Rylejewem i Aleksandrem Bestużewem. Tymczasem został skierowany do przymusowej pracy w kancelarii gubernatora Moskwy, księcia Dymitra Glicyna. Wtedy właśnie rodzi się pomysł napisania Konrada Wallenroda, gdyż w Mickiewiczu narasta przekonanie, że tak potężnego wroga jak car nie uda się pokonać w otwartej walce. Ideologię spisku i podstępu, obecną w tym dziele, wzmocnił zapewne fakt śmierci liberalnego cara Aleksandra I i wstąpienia na tron rosyjski Mikołaja I, zwolennika rządów silnej ręki. Mickiewicz zyskał wielkie uznanie wśród intelektualistów rosyjskich, spotykał się m.in. z czołowym romantykiem rosyjskim, Aleksandrem Puszkinem. Właśnie dzięki niemu umożliwiono mu wyjazd z Rosji ze względu na rzekomą chorobę zagrażającą życiu (1829). Rok wcześniej wydał w Moskwie Konrada Wallenroda.

Konrad Wallenrod – Adam Mickiewicz

Geneza dzieła

Powieść poetycka (Konrad Wallenrod) Adama Mickiewicza powstała w czasie zesłania poety do Rosji; pisał ją w latach 1825-1827. Wyrasta ona z wielkiej dyskusji ideologicznej i moralnej przewijającej się przez polski romantyzm, dyskusji na temat etycznych możliwości walki z wrogiem.

  • Pierwsza tendencja, bardziej popularna, głosiła, że tylko walka otwarta, rycerska, a więc na przykład poprzez powstanie, jest metodą moralnie słuszną.
  • Przeciwstawna jej tendencja gloryfikowała przekonanie, że ojczyzna jest dobrem najwyższym, a więc dopuszczalne są wszelkie środki walki o jej wolność, nawet z pozoru niemoralne, takie jak: podstęp, zdrada, szpiegostwo czy wreszcie spisek.

Mickiewicz prawdopodobnie zetknął się z głośną wśród szlachty polskiej historią niejakiego Żewuckiego, który był szpiegiem w armii rosyjskiej na rzecz Polaków, został schwytany i stracony. Na pewno też na wybór tematu patrioty spiskowca i jego tragizmu wpłynęły osobiste doświadczenia Mickiewicza i jego kolegów – proces i martyrologia filomatów oraz krwawe represje i egzekucje po upadku dekabrystów. Także doświadczenia samego poety, który będąc patriotą, musiał jednak pracować jako carski urzędnik państwowy, tworzyły sytuację dwuznaczną i powodowały konflikt wewnętrzny, który, być może, znalazł swoje odzwierciedlenie w Konradzie Wallenrodzie.

 

Tytuł

Aby móc wydać dzieło o tematyce narodowej w Rosji i nie mieć kłopotów z cenzurą, Mickiewicz nie mógł pisać wprost o dramacie spiskowca. Zastosował więc kostium historyczny i poetykę maski, znane zresztą w poetyce romantycznej. Przeniósł akcję w odległą przeszłość – do wieku XIV, a jego pozornym tematem uczynił historyczne dzieje wojen litewsko-pruskich i litewsko-krzyżackich. Mickiewicz wykorzystał znaleziony w kronikach historycznych fragment o wielkim mistrzu Krzyżaków, Konradzie Wallenrodzie, który stał na czele zakonu w latach 1391-1393. Ów historyczny wielki komtur przed decydującą bitwą z Litwinami o Wilno w 1392 roku pozostawił swoich rycerzy, co przyczyniło się do ich klęski; następnie popadł w obłęd i zginął w tajemniczych okolicznościach. Wydarzenie to stało się pretekstem dla Mickiewicza do stworzenia tragicznej i rozdartej wewnętrznie postaci głównego bohatera, Litwina, który w dziele zemsty dopuszcza się podstępu i zdrady, aby niejako od środka rozsadzić i unicestwić zakon krzyżacki. Ta poetyka maski była swoistą wskazówką dla Polaków, jak walczyć z wrogiem: noście maskę posłuszeństwa, ale po kryjomu przygotowujcie się do przyszłego powstania.

 

Motto utworu

Pod tytułem powieści poetyckiej Mickiewicz umieścił motto w języku włoskim pochodzące z dzieła szesnastowiecznego pisarza Niccoló Machiavellego Książę. Brzmi ono w tłumaczeniu:

„macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem”.

Dzieło Machiavellego dopuszcza użycie powszechnie odczuwanych jako niemoralne środków walki, jeżeli wysoki jest cel, uświęcający te środki. Dlatego w zależności od sytuacji należy użyć albo taktyki lwa, albo lisa. Choć Mickiewicz w swoim utworze ukazuje cały tragizm, gorycz i moralne koszty ofiary Konrada, wydaje się jednak, że doradza Polakom, aby pod maską praworządności pamiętali o swojej tożsamości narodowej i prowadzili antycarską działalność. W sytuacji, gdy jest się zbyt słabym, aby stanąć z wrogiem oko w oko, trzeba użyć fortelu i działać w skrytości, gdyż dla największego dobra, jakim jest ojczyzna, trzeba poświęcić wszelkie inne wartości; walka musi być przede wszystkim skuteczna.

Konrad Wallenrod – bohater literacki

Konrad Wallenrod

  • To powieść poetycka, powstała w Rosji i wydana w Petersburgu w roku 1828, opatrzona została mottem zaczerpniętym z Księcia Niccoló Machiavellego: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem”.
  • Mickiewiczowski bohater posługuje się lisią chytrością, by osiągnąć cel, gdyż otwarta walka godna dumnego lwa nie byłaby skuteczna i przyniosłaby klęskę. Działa tym samym w myśl zasady: cel uświęca środki, uważanej za kwintesencję lansowanej w Księciu doktryny politycznej, zwanej od nazwiska autora makiawelizmem.
  • Akcja utworu osadzona została w końcu XIV w. (historyczny Wallenrod był mistrzem krzyżackim w latach 1391-1393), gdy Krzyżacy zagrozili Litwie ostateczną zagładą.
  • Główne postacie to bohater tytułowy – Konrad Wallenrod, pustelnica zamknięta w wieży (Aldona), prowadząca co noc potajemne rozmowy z Konradem, i wajdelota Halban.

Co się dzieje?

Wallenrod – wielki mistrz krzyżacki skrywa wielką tajemnicę. Czytelnik poznaje ją głównie z Powieści wajdeloty, śpiewanej przez przebranego za żebraka Halbana. To pieśń o Walterze Alfie, Litwinie, który jako dziecko schwytany został przez Krzyżaków i wychowany przez wielkiego mistrza. Lecz pewien stary Litwin – śpiewak Halban – nie dopuścił do wynarodowienia chłopca, powiedział mu prawdę o jego przeszłości, podsycał w nim żądzę zemsty, pielęgnował miłość do Litwy. Podczas kolejnej wojennej potyczki Alf wraz z Halbanem przeszedł na stronę rodaków. Alf poślubił córkę księcia Kiejsuta, Aldonę, lecz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Nadciągała groźba wojny z Krzyżakami – a jeden Alf wiedział, jak są silni i że zwyciężą Litwinów. Obmyślił sposób na zwycięstwo – opuścił żonę i ojczyznę, przedostał się do krzyżackich szeregów, zdobył tam jako Konrad Wallenrod władzę komtura i uznanie. Ostatecznej zemsty dokonał, prowadząc wojnę z Litwą niedbale i z wielką szkodą dla Krzyżaków. Po klęsce tajny trybunał zdemaskował Konrada i skazał go na śmierć. Konrad pożegnał się z Aldoną, wyjawił sędziom pobudki swego czynu i – popełnił samobójstwo.

Uwaga! Poemat był początkowo rozumiany jako apoteoza zdrady

Na podstawie przedstawionego w nim zagadnienia sformułowano ideę wallenrodyzmu, czyli działania podporządkowanego przeświadczeniu, że bezgraniczna miłość ojczyzny usprawiedliwia wszelkie czyny podjęte dla jej dobra – hasłu: cel uświęca środki. Później dostrzegano w utworze nie pochwałę zdrady, lecz tragizm wynikający z konieczności wyboru nieetycznej drogi. Wallenrod pozostaje wierny swojej ojczyźnie, zdradzając jednocześnie zakon. Jest zmuszony porzucić drogie mu ideały chrystianizmu i rycerskości, a nawet zaprzeczyć im. Czyni to dla ratowania ojczyzny przed zagładą, w jego systemie etycznym dobro ojczyzny stanowi bowiem wartość najwyższą.

Ważnym tematem utworu jest rola pieśni i poezji w życiu narodu

Pieśń – poezja – i ci, co ją tworzą, odgrywają niebagatelną rolę w życiu i w historii narodów. Popatrzmy na losy Konrada Wallenroda: gdy jako dziecko wychowywał się wśród Krzyżaków, stary pieśniarz Halban wzniecał w nim miłość do Litwy, za pomocą pieśni przybliżał mu obraz ojczyzny i wzbudzał uczucia patriotyczne. Powieść Wajdeloty kryła w sobie prawdę o dziejach narodu litewskiego i o życiu Konrada, przechowywała te informacje dla innych pokoleń. Gdy Konrad był już komturem krzyżackim i miał dokonać ostatecznej klęski zakonu, wahał się i zwlekał. To pieśń – piękna ballada Alpuhara o poświęceniu arabskiego wojownika, który udając przyjaźń, pozarażał wrogów dżumą – zawierała wzór postępowania. To pieśni wzniecały w nim uczucie nienawiści do wroga. Gdy ginie Konrad, Halban pozostaje, by głosić potomnym jego czyny.

Wniosek

  • Poezja narodowa spełnia rolę mistrza, który uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie patriotyzmu.
  • Na wzór poezji tyrtejskiej rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie.
  • Pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowania, które mogą przejąć młodsze pokolenia.
  • Poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje i utrwala jego historię, przekazuje ją młodszym potomkom („Stoi na straży narodowego pamiątek kościoła”).
  • Poezja organizuje więź, łączność między starszymi a młodszymi pokoleniami, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu –
    O wieści gminna! Ty arko przymierza
    Między dawnymi i młodszymi laty.
    W tobie lud składa broń swego rycerza,
    Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty
    (Pieśń Wajdeloty)

Jaki to ma sens?

Mickiewicz pisze do Polaków w czasach niewoli. Fabuła Konrada Wallenroda sięga do zamierzchłej przeszłości. Jest to jednak historyzm pozorny – historyzm maski. Utwór odnoszono do współczesności i interpretowano jako parabolę sytuacji człowieka XIX w. W roku 1830 utwór został również odczytany jako pobudka do powstania: „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod – Belwederem” – powiedziano po nocy listopadowej.

Na czym polegał tragizm Konrada Wallenroda?

Tragizm Konrada Wallenroda

Sytuacja tragiczna ma miejsce wówczas, gdy bohater stoi przed koniecznością dokonania wyboru między dwoma racjami, które są równorzędne, lecz każda decyzja będzie zła – przyniesie negatywne skutki. W takiej właśnie sytuacji znalazł się Konrad Wallenrod, gdy zbliżała się wojna z Krzyżakami.

  • Musiał wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny a miłością do Aldony. Wybrał Litwę – poświęcił swoje życie prywatne i miłość ukochanej kobiety. Z kolei gdyby wybrał dobro prywatne – także nie byłby szczęśliwy. Nie pozwoliłyby mu żyć spokojnie wyrzuty sumienia, zresztą Krzyżacy szybko zwyciężyliby Litwę i zburzyli spokój jej mieszkańców.

Życie prywatne a ojczyzna nie jest jedyną sprzecznością racji, przed jaką stoi Konrad Wallenrod. Sytuacja tragiczna rozgrywa się w jeszcze jednej sferze:

  • Bohater musiał wybrać między honorem a zwycięstwem nad Krzyżakami. Dzieje się bowiem tak, że metoda, jaką obrał Konrad, jest jedynym sposobem walki z Krzyżakami, lecz to metoda niegodna prawego rycerza. Wallenrod musiał kłamać, musiał zdradzić – a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie, stanął do walki twarzą w twarz z Krzyżakami – poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny.

Tak więc Konrad Wallenrod poświęcił swój honor, a być może i zbawienie – grzeszył – lecz nie mógł tego uniknąć, i w tym tkwi tragizm Mickiewiczowskiego bohatera. Ciężar popełnionej zdrady nie pozwolił mu wrócić do normalnej egzystencji, odebrał sobie życie nie ze strachu przed krzyżacką zemstą, ale w poczuciu własnej klęski. Samobójstwo było jeszcze jednym sprzeniewierzeniem się chrześcijańskiej etyce. Stwierdzenie, że „niebo za młodu umiał poświęcić” nie jest metaforyczne. Konrad zdradził i Krzyżaków, i złamał śluby zakonne, a zdrada była grzechem najcięższym.

 

Konrad Wallenrod – bohater bajroniczny

Ukształtowanie Wallenroda przypomina bohatera, którego poznaliśmy w utworach Byrona. Przypomnij sobie Giaura: tajemniczy, zbuntowany, dumnie odwrócony od świata, skrywający ponurą tajemnicę przeszłości. Wszystkie te elementy pasują do Konrada Wallenroda, gdy poznajemy go jako krzyżackiego komtura. Również czyny, które prowadzą do zwycięstwa (w przypadku Giaura – do zemsty) są dyskusyjne z etycznego punktu widzenia.

Romantyczne cechy Konrada Wallenroda:

  • gotycyzm (akcja rozgrywa się w średniowieczu);
  • orientalizm (w Pieśni Alpuhary);
  • mesjanizm (poświęcenie głównego bohatera);
  • indywidualizm jednostki stającej do samotnej walki ze złem (Konrad Wallenrod);
  • konflikt szczęścia prywatnego ze służbą ojczyźnie;
  • bunt, spisek, podstęp jako metody walki;
  • poezja jednym z tematów wiodących.

 

Konrad Wallenrod jako powieść poetycka

Powieść poetycka – gatunek typowo romantyczny.

Cechuje ją:

  • Brak łańcucha przyczynowo-skutkowego w przebiegu akcji. Na przykład po scenie V Wojna, w której opisane są przyczyny konfrontacji rycerzy zakonnych z Litwinami i sądu kapturowego nad wielkim mistrzem Konradem Wallenrodem, następuje scena VI Pożegnanie – opis klęski Krzyżaków i samobójczej śmierci tytułowego bohatera.
  • Brak chronologii wydarzeń opisanych w utworze.
    Najpierw – w scenie I dowiadujemy się, że na wielkiego mistrza został wybrany rycerz, który wsławił się wielkimi czynami podczas wypraw krzyżowych, a o wcześniejszych losach głównego bohatera dowiadujemy się dopiero w scenie IV zatytułowanej Uczta.
  • Synkretyzm rodzajowy, czyli łączenie w obrębie jednego utworu elementów typowych dla różnych rodzajów literackich: epiki, liryki i dramatu.
    • Obecność narratora i fabuły, a także Przedmowa autora i zawarta w scenie IV (Uczta) Powieść wajdeloty są przykładem elementów epickich zawartych w utworze.
    • Elementami lirycznymi są na przykład liczne opisy, rymowy układ utworu, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi, a także zawarte w scenie II hymn Duchu, Światło boże! i pieśń zamykająca tę scenę – Wilija, naszych strumieni rodzica.
    • Rozmowa Konrada z Pustelnicą w scenie VI Pożegnanie ma cechy dramatu.
  • Synkretyzm gatunkowy – współistnienie w jednym utworze różnych gatunków literackich.
    • hymn Duchu, Światło boże!,
    • pieśń Wilija, naszych strumieni rodzica ze sceny II,
    • ballada Alpuhara.
  • Kreacja bohatera. Wallenrod to bohater bajroniczny:
    • tajemniczy – działa w przebraniu, w masce,
    • jest samotny, sam jeden walczy z zakonem krzyżackim,
    • jest zdolny do największych poświęceń – opuszcza dom i ukochaną kobietę,
    • dokonuje czynu dwuznacznego moralnie (zdradza), aby ratować ojczyznę.
  • Nastrojowość i tajemniczość utworu. Autor stopniowo buduje atmosferę grozy i tajemniczości, umieszcza akcję wielu scen w nocy, na przykład na przykład „sąd” zamaskowanych sędziów nad Konradem, w lochach, przed tajemniczą księgą zakonu, albo po zachodzie słońca – scena samobójstwa głównego bohatera.
  • Dodatkowo efekt tajemniczości potęguje fragmentaryczna kompozycja utworu. Wydarzenia relacjonowane fragmentami, wyrywkowo, dopiero przy końcu utworu układają się w logiczną całość. Zanim dowiemy się, że w wieży żyje Aldona – żona Wallenroda – znamy ją jako tajemniczy Głos z wieży.
  • Historyzm utworu, czyli umieszczenie akcji dzieła w zamierzchłej przeszłości. Romantycy bardzo lubili średniowiecze. Wydarzenia opisane w Konradzie Wallenrodzie miały miejsce w latach 90. XIV w. Choć Mickiewicz osadził utwór w kontekście historycznym, to nie trzyma się prawdy historycznej, stosuje ją jako tło opisywanych w utworze wydarzeń – fakty traktuje dość swobodnie.
  • Liczne dygresje – choćby najsłynniejsze strofy utworu o roli pieśni i poezji w życiu narodu.

 

Co to jest wallenrodyzm?

Wallenrodyzm jest postawą człowieka, który postępuje podobnie, jak uczynił to Konrad Wallenrod – walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć swój cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Wallenrod, by zwyciężyć Krzyżaków, przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał rycerza krzyżackiego i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi. Nie była to walka czysta i honorowa.

Poemat polityczny!
Był nim niewątpliwie Konrad Wallenrod, który propagował postawę spisku, buntu, pokazywał możliwość walki i zwycięstwa z silniejszym wrogiem. Zakon krzyżacki oznaczał dla czytelników utworu Rosję, a poemat Mickiewicza uważano za zachętę do walki – średniowieczny „płaszcz” nikogo nie mógł zmylić.
Był Konrad Wallenrod dziełem znanym powstańcom z roku 1830.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Konrad Wallenrod do matury

Konrad Wallenrod – praca domowa

Wallenrod – rycerz, patriota, mąż. Na czym polega jego tragizm?

Patriotyzm w utworach Adama Mickiewicza

W jakich utworach romantycy podejmowali temat patriotyzmu i walki o wolność ojczyzny?

Udowodnij, że Konrad Wallenrod jest powieścią poetycką

Czym jest patriotyzm? Odpowiedz w oparciu o literaturę romantyzmu, jaką poznałeś.