Romantyzm polski swój szczególny charakter zawdzięcza takiej, a nie innej sytuacji politycznej w owym czasie. Prócz problemów typowo polskich w utworach tej epoki pojawiają się jednak także tematy i inspiracje obecne w całej literaturze romantycznej: ludowe wierzenia, motywy orientalne i historyczne, na przykład nawiązania do średniowiecza. Szczególne znaczenie będzie miała ludowość, traktowana jako podstawa kultury narodowej, ważny element polskiej odrębności. Także inne motywy mają w literaturze polskiej nieco inny charakter. Nawiązywanie do historii nie tyle służy budowaniu nastroju, ile jest próbą tłumaczenia przez historię wydarzeń współczesnych – problemu niewoli narodowej. Z tematyką narodową wiążą się nawet obrazy orientalnych krajobrazów, przypominające o utraconej ojczyźnie, na przykład w Sonetach krymskich.

Ludowość

Źródło inspiracji wykorzystywane często przez Mickiewicza, a także poetów krajowych, na przykład Wincentego Pola czy Teofila Lenartowicza. Ludowość ujawnia się w literaturze na różne sposoby. Oto one:

Ludowe wierzenia i podania tematem utworów, nawiązywanie do kształtu utworów ludowych

  • obrzęd dziadów jako temat dramatu Mickiewicza;
  • ballady zapisem ludowych podań;
  • wprowadzanie elementów gwarowych, np. „Chodźwa trzepać Moskala” w wierszu Wincentego Pola Krakusy;
  • stosowanie formy pieśni ludowej, np. Stary ułan pod Brodnicą Wincentego Pola.

Uwaga jednak! Ludowość nie polega na pokazywaniu życia szlachty ziemiańskiej. Błędnym pomysłem jest – niestety częste – interpretowanie w taki sposób Pana Tadeusza na zasadzie: pokazuje wieś, więc jest tematyka ludowa. Ludu w epopei Mickiewicza jest jak na lekarstwo…

Akceptacja ludowego sposobu interpretowania świata, wiary w istnienie duchowej sfery rzeczywistości

  • Ballada Romantyczność – lud wierzy, że duch Jasia naprawdę powraca do zakochanej w nim Karusi, dziewczyna nie jest szalona.
  • II część Dziadów – podczas tytułowego obrzędu do żywych przychodzą duchy zmarłych, by uzyskać pomoc i zostawić wskazówki; możliwy jest bezpośredni kontakt żywych z duchami!
  • Ludowa fantastyka obecna w balladach – występują w nich duchy, syreny, świtezianki.

Oparta na ludowych wyobrażeniach wizja natury
Przyroda żywa, czująca; stoi na straży zasad moralnych, a za ich łamanie wymierza karę.

  • W balladzie Świteź żołnierze, którzy najechali bezbronne miasto, umierają po zerwaniu kwiatów (zostały w nie zamienione kobiety i dzieci z miasta).
  • W Lilijach tytułowe kwiaty wiążą się z karą wymierzoną mężobójczyni: obydwaj starający się o jej rękę bracia uplotą wieńce z lilii rosnących na grobie zabitego. Duch męża powróci, cerkiew zapadnie się pod ziemię.
  • Także w Balladynie natura wymierzy karę – tytułowa bohaterka zostanie porażona gromem.

Akceptowanie zasad ludowej moralności

  • Wskazówki występujące w balladach:
    • Nie masz zbrodni bez kary
      (Lilije);
    • Bo kto przysięgę naruszy,
      Ach, biada jemu, za życia biada!
      I biada jego złej duszy!
      (Świtezianka, podobny sens w balladzie Rybka);
    • nie wolno krzywdzić bezbronnych (Świteź).
  • Ludowa koncepcja pełni człowieczeństwa w II cz. Dziadów:
    • trzeba w życiu zaznać nie tylko szczęścia, ale też goryczy, cierpienia (duchy dzieci – Józia i Rózi);
    • nie wolno być okrutnym wobec innych (zły pan kazał pobić chłopca za to, że z głodu ukradł kilka jabłek; w zimie wyrzucił na mróz kobietę z maleńkim dzieckiem);
    • = nie należy lekceważyć i wyśmiewać uczuć innych ludzi – duch Zosi nie może za to dotknąć ziemi.
  • Zawarta w Balladynie Słowackiego wskazówka dla pragnących władzy:
    • jeśli zdobędzie się władzę, czyniąc zło, nie można stać na straży prawa i dobra.

 

Orientalizm

Najważniejszymi utworami w tym miejscu są Sonety krymskie Mickiewicza, owoc jego przymusowego zesłania w głąb Rosji i już dobrowolnej wycieczki na Krym w 1825 r. Bohaterem cyklu 18 utworów jest wędrowiec (może sam Mickiewicz?), dostrzegający ogrom i piękno wschodniej przyrody.

  • Ajudah
    Widok morza oglądanego ze skały Ajudah punktem wyjścia do refleksji o twórczości poety. Tak jak fale rozbijają się o brzeg i nikną, pozostawiając „muszle, perły i korale” – przeżywane przez twórcę emocje pozostawią ślady w jego utworach.
  • Stepy akermańskie
    Pierwszy z cyklu sonetów i najbardziej znany. Piękny opis przypominającego morze stepu – w pierwszej i drugiej zwrotce dominują odwołania do wzroku, w pozostałych do słuchu – kończy się nasłuchiwaniem głosu z Litwy i smutnym: „Jedźmy, nikt nie woła!”.
  • Burza
    To bardzo dynamiczny sonet pokazujący moc przyrody i bezradność człowieka, którego życie jest w niebezpieczeństwie.
  • Bakczysaraj
    To ważny utwór w rozważaniach dotyczących natury. Ruiny siedziby chanów krymskich symbolizują marność, przemijalność dzieł ludzkich. Zwycięża natura, która jest wieczna:

Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało!
[…]
O hańbo! Wyście przeszły, a źródło zostało.

  • Czatyrdah
    Obrazem wielkości i siły natury są u romantyków często morze i góry. Ten sonet to właśnie apostrofa do góry Czatyrdah, która jest jakby pośrednikiem między światem i niebem (Bogiem).
  • Pielgrzym
    To wyraz tęsknoty za rodzinną Litwą, której wspomnienia nie może zagłuszyć piękno odwiedzanych krajów:
    I weselszy deptałem twoje trzęsawice
    Niż rubinowe morwy, złote ananasy.
    Na koniec przypomnienie ukochanej kobiety i bolesne pytanie: „[…] czyż o mnie pamięta?”.

Orientalny koloryt odnajdziemy także w tłumaczonym przez Adama Mickiewicza Giaurze Byrona, a także w poezji Juliusza Słowackiego: utworach

  • Arab,
  • Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu,
  • Ojciec zadżumionych,
  • Rozmowa z piramidami.

 

Natura

Typowo romantyczne spojrzenie na naturę wiąże się często z takimi źródłami inspiracji jak ludowość i orientalizm. Trzeba jednak w tym miejscu przywołać ponadto specyficzny obraz natury w Panu Tadeuszu. Jest ona ożywiona – częste są tu personifikacje! – lecz niekoniecznie musi stanowić dla człowieka zagrożenie (choć akurat w opisie puszczy pojawiają się takie wnioski). Natura w epopei Mickiewicza przypomina często raj – jest piękna, różnorodna, a przede wszystkim przyjazna ludziom, służy im. Świat ludzi i świat natury współistnieją ze sobą: na przykład zajazdowi, zbrojnej napaści w pierwszym z nich odpowiada gwałtowna burza w drugim.

Zapamiętaj!
Wallenrodyzm to działanie w słusznej sprawie, ale metodami nieetycznymi, na drodze spisku, podstępu, zdrady.

 

Historia

W utworach polskich romantyków znajdziemy odwołania do modnego wówczas średniowiecza, ale nie tylko. W rozważaniach dotyczących Polski i Polaków pojawiają się odwołania do dawnych dziejów naszego kraju, na przykład wydarzeń z XVII i XVIII wieku – choćby w Panu Tadeuszu – a nawet motywy z historii antycznej.

Średniowiecze jako inspiracja:

  • akcja niektórych ballad Mickiewicza zostaje umieszczona w wiekach średnich, między innymi ballady Świteź („Raz niespodzianie obległ tam Mendoga/ Potężnym wojskiem car z Rusi”) i Lilije („Mąż z królem Bolesławem/ Poszedł na Kijowiany”);
  • średniowiecze jest tłem wydarzeń Grażyny i Konrada Wallenroda: obie te powieści poetyckie Mickiewicza rozgrywają się w okresie walk litewsko-krzyżackich, przypominają kodeks rycerski i związane z nim dylematy.

Do historii antycznej odwołuje się w wierszu Grób Agamemnona Słowacki: zestawia w nim bohaterstwo dawnych Greków z brakiem patriotyzmu współczesnych mu Polaków. Symbolem wielkości Greków są w utworze Termopile, gdzie nieliczna grupa pod wodzą Leonidasa poświęciła życie, aby zatrzymać całą armię perską. Z postawą Polaków bardziej się kojarzy Cheronea – symbol klęski.

Uwaga
Konrad Wallenrod pozornie tylko dotyczy zamierzchłych czasów średniowiecza. Motto tego utworu sugeruje związek ze sprawami aktualnymi – z kwestią walki narodowowyzwoleńczej. Zaczerpnął je poeta z Księcia Niccola Machiavellego: „Trzeba wam bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki… Trzeba być lisem i lwem”. W przypadku zbyt dużej różnicy sił należy wybrać nie walkę otwartą, uczciwą, która nieuchronnie skończy się klęską, ale dającą szansę zwycięstwa walkę podstępną. Tak właśnie zrobił Konrad Wallenrod. Miał pewność, że słaba Litwa nie pokona w bezpośrednim starciu wielokrotnie silniejszych Krzyżaków. W związku z tym został Wielkim Mistrzem Zakonu Krzyżackiego i tak nieudolnie prowadził działania wojskowe, że Krzyżacy ponieśli klęskę. Taką drogę powinni także wybrać Polacy w XIX wieku – Rosja jest bowiem zbyt mocna, by mogli odzyskać niepodległość w uczciwej walce. Zamiast tego należy podstępnymi działaniami osłabiać siły zaborcy.

Maska historyczna – realia średniowieczne – pozwoliła przekazać treści, które w bezpośredni sposób nie mogłyby zostać wówczas przekazane. Dowodem na skuteczność zastosowanej tu maski historycznej jest fakt, że Mickiewicz uzyskał zgodę na wydanie Konrada Wallenroda – cenzura zbyt późno odkryła rzeczywisty sens utworu.

poezja

  • tajemny „głos wnętrza” (zacieranie granicy między poezją a naturą)
  • absolut
  • wielka siła mogąca zmieniać świat, budować, ale i niszczyć
  • czyn
  • „arka przymierza” łącząca pokolenia i epoki

poeta

  • prorok, przekazujący tajemne prawdy
  • wieszcz, przywódca narodu
  • wychowawca i nauczyciel
  • natchniony kreator
  • poeta fałszywy lub błogosławiony
  • wysłannik Boga
  • wzywający do walki Tyrteusz
  • jednostka wybitna, niemal tytan

 

Zobacz:

Motywy romantycznej literatury

Jakie motywy tematyczne najczęściej podejmowali twórcy polskiego romantyzmu?

Maturalna wiedza o romantyzmie

Topos wędrowca, tułacza, pielgrzyma w literaturze polskiego romantyzmu

Romantyczne inspiracje

Tematy romantyzmu

Cechy romantycznych utworów