Topos wędrówki występuje w literaturze od najdawniejszych czasów – jednym z takich homo viator był mitologiczny Odyseusz, który dziesięć lat wracał z wojny trojańskiej do rodzinnej Itaki. W utworach romantycznych motyw ten pojawia się szczególnie często, a twórcy I połowy XIX wieku nadają mu różnorodne sensy. Podróżowanie pozwala bohaterom na poznanie świata, ale też samych siebie – pozwala im na osiągnięcie dojrzałości. Czasem bywa metaforą losów człowieka – a zdarza się, że i całego narodu. To ujęcie łączy się na przykład z losami Polaków w tej epoce. Fakt, że w literaturze polskiej tego okresu często występują pielgrzymi i tułacze, w dużym stopniu tłumaczy polska historia. Nieudane zrywy narodowowyzwoleńcze zmusiły wielu do opuszczenia ojczyzny. Po klęsce powstania listopadowego mamy do czynienia nawet z tzw. Wielką Emigracją. Czasem wprowadzenie do utworu motywu wędrówki pozwala na poszerzenie jego problematyki, podróż staje się pretekstem do snucia różnorodnych dygresji. Tak jest na przykład w poematach dygresyjnych Słowackiego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu i Beniowski.
W biografiach twórców tej epoki także znajdziemy wielką skłonność do poznawania nowych miejsc. Liczne podróżne po Europie – i nie tylko! – odbywali wszyscy najwięksi polscy twórcy tej epoki: Mickiewicz i Słowacki, Krasiński i Norwid. Typowo romantycznym motywem jest wyjazd na Wschód (romantyczny orientalizm!).
Hymn (Smutno mi, Boże…) Juliusza Słowackiego
Skarga na ciężki los emigranta – lecące bociany przypominają utraconą ojczyznę. Słowacki wie, że jego „okręt nie do kraju płynie”. Nigdy nie zobaczy rodzinnych stron, na pewno nie w nich zostanie pochowany. Trudno mu się z tym pogodzić.
Blaski i cienie wędrówki
Podróż pozwala poznawać nowe miejsca i nowych ludzi. Może być źródłem inspiracji i drogą do wiedzy. Jednocześnie łączy się z brakiem poczucia bezpieczeństwa (któż wie, co nam przyniesie wyprawa?), z tęsknotą za domem, rodziną, ojczyzną. Te uczucia są szczególnie silne, gdy wędrówka nie jest efektem wyboru wędrowca, lecz została mu narzucona przez los – jak polskim emigrantom okresu romantyzmu.
Moja piosnka [II] Cypriana Norwida
Znany utwór z powtarzającym się jak refren „Tęskno mi, Panie…”. Za czym tęskni emigrant? Za polskimi tradycjami i zwyczajami – szacunkiem dla każdej kruszyny chleba i bocianiego gniazda na drzewie, za polską religijnością i uczciwością („Do tych, co mają tak za tak – nie za nie”). Także tutaj znajdziemy idealizację rodzinnego kraju.
Sonety krymskie Adama Mickiewicza
Ten cykl utworów lirycznych ma swojego bohatera – jest nim tęskniący za Litwą wędrowiec. Widzi fascynujące piękno Wschodu, ogrom stepu, a jednak wolałby zobaczyć swoją ojczyznę. Marzy o tym, by usłyszeć „głos z Litwy”. Niestety, złudna to nadzieja (Stepy akermańskie), w podniosłej apostrofie zwraca się do ojczyzny:
Litwo! piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy
niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice.
(Pielgrzym)
Kim jest tajemniczy wędrowiec? W sonecie Burza czytamy o nim:
Jeden podróżny siedział w milczeniu na stronie
I pomyślił: szczęśliwy, kto siły postrada,
Albo modlić się umie, lub ma się z kim żegnać.
Niewiele to mówi: bohater jest samotnikiem, który izoluje się od ludzi i buntuje przeciwko światu. Stracił wiarę.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
W Epilogu do epopei znajdziemy obraz sytuacji Polaków na emigracji. Nierozumiani przez innych, traktowani wrogo, tracą nadzieję i kłócą się między sobą. Cóż im pozostaje?
Jedyne szczęście, kto w szarej godzinie
[…]
Drzwi od Europy zamykał hałasów,
Wyrwał się z myślą ku szczęśliwszym czasom
I dumał, myślił o swojej krainie.
Wędrówka wpisana w losy polskiego narodu
Polska historia uczyniła wielu Polaków tułaczami i wygnańcami. Szczególne znaczenie będzie miał w tym miejscu motyw zesłania, interpretowany przez Mickiewicza w Dziadów części III w kontekście biblijnym:
Co widzę? – długie, białe dróg krzyżowych biegi,
Drogi długie – nie dojrzeć – przez puszcze, przez śniegi
Wszystkie na Północ!
(Widzenie Księdza Piotra)
Miejscem zesłania jest Syberia – więzienie bez ścian, które pojawia się w literaturze romantycznej jako jeden z symboli polskiego cierpienia. Jadące na północ kibitki pojawiają się także w Ustępie – we fragmencie Droga do Rosji.
Sytuację zesłańców pokazuje Juliusz Słowacki w Anhellim. Tytułowy bohater – obdarzony rysami biblijnego Chrystusa – wędruje z Szamanem przez Syberię: poznanie kolejnych kręgów tego „ziemskiego piekła” ma go przygotować do wyznaczonej misji.
Inny ważny utwór to Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. Polscy emigranci są w nim pokazani jako pielgrzymi, którzy zmierzają do wolnej ojczyzny. W tym utworze pojawiają się idee mesjanizmu – Polska spoczywa w grobie, a czas zmartwychwstania jest coraz bliższy. Sami pielgrzymi mogą ten moment przyspieszyć, jeśli będą się duchowo doskonalić.
Zapamiętaj!
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego to dobry przykład zastosowania stylizacji biblijnej.
Ważny cytat:
Duszą narodu polskiego jest pielgrzymstwo polskie.
A każdy Polak w pielgrzymstwie nie nazywa się tułaczem, bo tułacz jest człowiek błądzący bez celu.
Ani wygnańcem, bo wygnańcem jest człowiek wygnany wyrokiem urzędu, a Polaka nie wygnał urząd jego.
Polak w pielgrzymce nie ma jeszcze imienia swego, ale będzie mu to imię potem nadane, jako i wyznawcom Chrystusa imię ich potem nadane było.
A tymczasem Polak nazywa się pielgrzymem, iż uczynił ślub wędrówki do ziemi świętej, Ojczyzny wolnej, ślubował wędrować póty, aż ją znajdzie.
(Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego)
Wędrówka jako droga do dojrzałości
Podróż bywa czasem niezbędna, by zmienić się wewnętrznie, odnaleźć sens życia. Do takiego wniosku może doprowadzić lektura Kordiana Juliusza Słowackiego. Po nieudanej próbie samobójczej tytułowy bohater wyjeżdża – i w trakcie podróży zbiera doświadczenia, przybliżając się jednocześnie do poznania samego siebie. W Londynie Kordian dowiaduje się, że wszystko na świecie można kupić. Czy nawet miłość? Niestety, nieudany związek we Włoszech z Wiolettą kazałby się nad tym zastanowić. Dziewczyna jest przy Kordianie tak długo, jak długo ma on pieniądze. Rozczarowanie przynosi też bohaterowi spotkanie z papieżem – sensowniejsze komentarze niż głowa Kościoła wygłasza papieska papuga. Kordian chciał prosić o błogosławieństwo dla polskich patriotów walczących za ojczyznę, a zamiast tego usłyszał: „Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą”. Mimo że podróż po Europie przyniosła mu tyle rozczarowań, była potrzebna. Utracił młodzieńcze złudzenia, ale był już zdolny wybrać najważniejszą w życiu ideę. W monologu na górze Mont Blanc uznał, że będzie nią walka o wolność ojczyzny.
Podobnie można interpretować wędrówkę Konrada Wallenroda. Bohater powieści poetyckiej Mickiewicza opuszcza ukochaną żonę, by, zdobywszy sławę, powrócić do zakonu krzyżackiego i zniszczyć go od wewnątrz. Czas wędrówki pozwala mu dojrzeć do tej trudnej decyzji.
Także Jacek Soplica wyjeżdża z Litwy, gdzie został uznany za zdrajcę. Zanim powróci do Soplicowa, odbędzie wędrówkę łączącą się z jego moralną odnową. Jako emisariusz objedzie wszystkie zabory, trafiając przy tym do więzień, a raz nieomal na Syberię.
Jeszcze inne ujęcie motywu – wędrówka jako sposób na poznanie obozu wroga
W Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego Hrabia Henryk przechodzi w przebraniu przez obóz rewolucjonistów i dzięki temu ma możliwość rozmowy z nimi. Poznaje ich poglądy, poznaje ich przywódców. Tytuł tego dramatu romantycznego nawiązuje do Boskiej Komedii Dantego – i sama wędrówka Hrabiego Henryka przypomina przejście przez piekło. Teren wroga, kraj zaborcy, poznaje także wędrowiec ukazany w Ustępie do Dziadów części III – we fragmencie Petersburg ogląda Rosję.
Sens najbardziej uniwersalny motywu wędrówki – „człowiek jest natury pielgrzymiej”
Tak należałoby odczytywać ten motyw w wierszu Norwida Pielgrzym. Znajdziemy w nim sprzeciw wobec ocenianiu człowieka przez pryzmat posiadanego majątku. Artysta, poeta i tak jest kimś wyjątkowym, bo „w nieba łonie trwa”. A czy ziemię można w ogóle posiadać? Pozorne to posiadanie, skoro musimy ją pozostawić, gdy skończy się wędrówka:
Przecież i ja – ziemi tyle mam,
Ile jej stopa ma pokrywa,
Dopokąd idę!…
Zobacz: