Filozofia pozytywna
Pozytywizm to jeden z głównych nurtów filozofii XIX nawiązujący do niektórych pomysłów oświeceniowych. Tylko w Polsce nazywa się tak całą epokę literacką – ale właśnie bezpośrednio od teoretycznych dzieł filozofów europejskich.
W połowie XIX wieku terminy „filozofia pozytywna”, „pozytywizm” stały się popularne za sprawą sześciotomowego dzieła francuskiego filozofa i socjologa Augusta Comte’a – Kursu filozofii pozytywnej.
- Autor wskazywał w nim na konieczność zreformowania życia społecznego tak, aby zapanowały w nim ład, harmonia i aby służyło postępowi.
- Wierzył, że w osiągnięciu szczęścia pomoże ludzkości rozwój wiedzy naukowej.
- Zakładał, że dzieje ludzkości zmierzają w prawidłowym kierunku i prowadzą ku dobru.
- Według niego, dzięki rozwojowi nauki następuje stopniowe doskonalenie natury ludzkiej, a solidarność i wzajemna współpraca członków społeczeństwa doprowadzą do szczęśliwszych form bytowania ludzkości.
Comte jest także autorem terminu „socjologia”, którym oznaczył naukę o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju, metodach jego badania – i socjologię właśnie uznał za podstawę reformy życia społecznego.
Z postulatów Comte’a (pozytywizm)
- Rozwój nauki przyczyni się do szczęścia ludzkości.
- Społeczeństwo ludzkie można badać takimi samymi metodami jak przyrodę, odnajdując w nim przeróżne typowości i zależności.
Po co?
Dla dobra ludzkości. Dzięki tej możliwości ludzkość może się uporać z większością problemów społecznych: nierównością i związaną z nią nędzą, a nawet z wyniszczającymi wojnami.
Z postulatów Milla (empiryzm)
- Empiryzm – wiedzę można zdobyć za pomocą doświadczenia, świadectwa zmysłów.
- Podstawowym celem rozwoju jednostki jest dążenie do szczęścia. A szczęście to tyle, co doznawanie przyjemności i jednocześnie brak cierpień.
- Twierdził, że filozofia powinna służyć rozwiązywaniu konkretnych i ścisłych problemów naukowych oraz organizowaniu życia społecznego.
- W sprawach społecznych był zwolennikiem liberalizmu i jednocześnie utylitaryzmu.
Był przekonany, że miarą wartości społeczeństw jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju. Podstawowym zadaniem państwa ma być strzeżenie tej wolności w odniesieniu do wszystkich grup społecznych.
- Postulował utylitaryzm, zgodnie z którym pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Według Milla prawdziwe szczęście można osiągnąć, jedynie dzieląc się sobą z innymi.
Z postulatów Taine’a (determinizm)
- Życie ludzkie podlega takim samym prawom jak te, które panują w przyrodzie.
- Uważał, że każdą jednostkę ludzką i każde zjawisko społeczne można opisać za pomocą czynników środowiskowych determinujących (określających) życie, wśród których najważniejszymi są: rasa, środowisko i moment dziejowy (determinizm).
- Z postulatów Spencera
- Wprowadził do filozofii pozytywistycznej dwa inne, bardzo istotne pojęcia.
Ewolucjonizm
- Ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na powstawaniu coraz doskonalszych form bytu.
- Każda społeczność również przechodzi określone fazy rozwoju. W trakcie tej ewolucji wykształcają się rozmaite składniki kultury i cywilizacji, jak rodzina, obrzędy, obyczaje, instytucje obrony, kościoły, grupy społeczne, wreszcie instytucje państwowe i organizacje przemysłowe.
- Zdaniem Spencera wszystkie te instytucje tworzą swoisty organizm społeczny (organicyzm). I tak jak w każdym organizmie – schorzenie lub niedorozwój jednego elementu staje się przyczyną słabszego funkcjonowania pozostałych. Należy więc dbać o „zdrowie” społeczeństwa, pamiętając, że wymaga ono jednoczesnego rozwoju wszystkich jego elementów, a także równej dbałości o każdy z nich.
Karol Darwin
Co głosił? Szokującą teorię o ewolucji gatunków. Chodzi o to, że według Darwina człowiek podlega takim samym prawom ewolucji jak inne gatunki i że w rozwoju tym działa prawo doboru naturalnego i przetrwania tylko tych osobników, które są najlepiej przystosowane. Nie powstał więc człowiek nagle, na rozkaz Boga, lecz posiada wspólnego przodka ze stworzeniami człekokształtnymi. Wielu ludzi długo nie mogło pogodzić się z tym poglądem, który sprowadzono do „pochodzenia człowieka od małpy”. Główne dzieło: O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859).
Tematy literackie związane z koncepcjami filozoficznymi
- Walka o byt w społeczeństwie. To, co przyrodnicy opisali jako cechę zwierzęcą, znajduje odzwierciedlenie wśród ludzi, którzy na sobie właściwe sposoby – dzięki inteligencji, sprytowi, a często także nieuczciwości – dążą do zajęcia lepszej pozycji społecznej i zdobycia majątku. Znajdziesz ten temat również w obowiązkowej lekturze polskiej – Lalce Prusa.
- Mechanizmy rządzące społeczeństwem – jego hierarchiczność, konieczność przystosowywania się jednostki do działań grupowych, zanikanie indywidualizmu za cenę akceptacji społecznej. Jego przekrój i oceny – sytuacja różnych grup. To bardzo ważne problemy dla pozytywistów polskich – ujrzysz je w Lalce, w Nad Niemnem, w nowelistyce.
- Organicyzm – postrzeganie społeczeństwa jako organizmu. Polscy pozytywiści będą dowodzić, że jeśli choruje jakakolwiek część organizmu – cały ustrój jest zagrożony. Stąd pracować trzeba i nad najuboższymi, i nad rządzącymi warstwami (nowele).
- Problem utylitaryzmu – cel użyteczności zostanie przypisany literaturze. Owocem tego pomysłu będzie powieść tendencyjna, z tezą udowadniającą myśl przewodnią autora. Uwaga – elementy tendencyjności znajdziemy w Nad Niemnem.
- Ciemne strony życia: nędza, zbrodnia, zanik moralności (nowele).
Skutki filozofii pozytywnej w literaturze
Pisarze realiści uważali się niemal za naukowców. Twierdzili, że funkcjonują podobnie jak uczeni badający przyrodę i prawa rządzące światem, z tym, że oni – artyści – badają społeczeństwo. Literatura drugiej połowy XIX wieku rzeczywiście niemalże naukowymi metodami badała społeczeństwo, analizując jego cechy, mechanizmy i rządzące nim prawa. Są to narodziny socjologii – a jej autorem i twórcą był August Comte.
- Jednym z pierwszych wielkich pisarzy socjologów jest Honoriusz Balzak. W cyklu Komedia ludzka postawił sobie za cel opisanie społeczeństwa, w którym żył, i przedstawienie pewnych diagnoz na jego temat i rządzących nim mechanizmów. Dokonał tego, portretując charakterystyczne typy i warstwy ówczesnego społeczeństwa, Balzak pierwszy dokonał jego wszechstronnej charakterystyki. Ukazał kształtowanie się nowego układu sił, w którym wszystkie zależności oparte są już nie tylko na pochodzeniu społecznym (choć i ono nadal było ważne), lecz przede wszystkim na pieniądzu. I to jest ważne dokonanie pisarza.
Rodzi się naturalizm
Naturalizm w literaturze to w pewnym sensie konsekwencja realizmu – zdominuje ostatnie dziesięciolecia XIX wieku. Naturaliści jeszcze bardziej niż realiści pragnęli upodobnić używane przez siebie metody do tych stosowanych w naukach eksperymentalnych, nie pomijali, a podkreślali biologiczną stronę istnienia. Styl naturalistyczny obfituje w drastyczne opisy, ukazujące ciemne strony życia, o których wcześniej rzadko można się było dowiedzieć z literatury.
Zapamiętaj terminy!
- Determinizm
Według Taine’a człowiek jest zdeterminowany (określony) przez pewne warunki, ograniczony przez nie – przez rasę, środowisko, moment dziejowy.
- Monizm przyrodniczy
Uczeni wierzą w jednolitość świata natury i ludzi, stąd wniosek, że świat ludzki podlega tym samym prawom co przyroda. To znaczy, że można go tak samo badać. Wniosek: do badań społeczeństwa można stosować metody badawcze stosowane w naukach takich jak biologia i fizyka, zwłaszcza eksperyment i obserwację.
- Scjentyzm
Jest to wywodząca się z myśli pozytywistycznej idea głosząca, iż nauka jest jedynie słuszną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości. To zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy. Według scjentyzmu, wszelkie próby interpretowania zjawisk powinny odbywać się zgodnie z zasadami którejś z ustanowionych nauk.
- Praktycyzm
Należy wyznaczać sobie cele osiągalne i dobrze dobierać środki do ich realizacji. Jest to jakby odwrotność romantycznego hasła „mierz siły na zamiary” – pozytywiści głoszą: mierz (podejmuj) zamiar według sił, które posiadasz.
- Agnostycyzm
Jest to pogląd, który zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących. Są rzeczy, których rozum nie ogarnia – są i niech sobie będą, lecz nie należy się nimi zajmować. Opracowywać trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
- Ewolucjonizm
Ewolucjonizm to idea przeniesiona do myśli społecznej z nauk przyrodniczych przez Herberta Spencera. Spencer, zafascynowany pracą twórcy teorii ewolucji Karola Darwina, postanowił zastosować jego prawa do społeczeństw ludzkich. W myśl ewolucjonizmu, społeczeństwo, jak i organizmy żywe, podlegają ciągłemu rozwojowi opartemu na doborze naturalnym. Oznacza to, że gorsze rozwiązania są zawsze odrzucane na rzecz lepszych. Naturalna konsekwencją ewolucjonizmu jest więc nieustanny rozwój i ciągły postęp, jakiemu podlega życie społeczne.
- Organicyzm
To pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa. Pomysł, aby porównać społeczeństwo do organizmu, a klasy społeczne do organów. Trzeba dbać o wszystkie, bo choroba nawet drobnej części – to choroba całego organizmu. A zatem, jeśli choruje jakakolwiek, nawet drobna jego część – całe społeczeństwo to odczuwa. Wniosek: trzeba uzdrowić chore organy, na przykład oświecać klasy ubogie.
- Utylitaryzm
Wszystko powinno być użyteczne społecznie. Każda działalność, praca ludzka, twórczość literacka – powinna spełniać swoje zadanie. Przecież jesteśmy trybikami wielkiej machiny: każda śrubka, każde pokrętło czemuś tu służy, ma swój sens.
Filozofowie II poł. XIX wieku
- August Comte (czyt. komt) – jego myśl i dzieło Wykłady filozofii pozytywnej stały się ideową podstawą nowej epoki.
- Herbert Spencer (czyt. spenser) – Wstęp do socjologii.
- Hipolit Taine (czyt. tejn) – Rasa, środowisko, moment.
- John Stuart Mill – Co to jest utylitaryzm?
Dzieła tych filozofów określiły program nowej epoki. Naświetlały różne punkty problemowe, lecz zasadą ogólną było odrzucenie irracjonalizmu i cudowności romantycznej na rzecz naukowej, racjonalnej i praktycznej interpretacji świata. Postęp w nauce, medycynie, inżynierii spowodował inne spojrzenie na sytuację człowieka. Koniec z duchami i zbyt wrażliwą wyobraźnią – wyparł je konkret i rzetelna wiedza.
Comte głosi, że:
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny – ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
- celem tej filozofii jest uzyskanie wiedzy pewnej;
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody:
eksperyment i obserwacja; - przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można,
- ludzkość i natura rządzą się tymi samymi prawami, co nazwane zostało w historii filozofii monizmem przyrodniczym.
Co znaczy „pozytywny” według Comte’a?
- pozytywny – czyli realny, w opozycji do opartego na cudowności i fantazji;
- pozytywny – czyli użyteczny;
- pozytywny – czyli konstruktywny, budujący; w opozycji do negatywnego, burzącego;
- pozytywny – czyli społeczny, a nie jednostkowy;
- pozytywny – czyli pewny i określony;
Uwaga! Słowo „pozytywny” – którego dzisiejsze znaczenie kojarzymy po prostu z dobrem – jako określenie nowej filozofii miało zabarwienie nieco odmienne od współczesnego. Francuskie positive znaczy: ścisły, realny, pewny, a łacińskie positivus to: prawdziwy, jednoznaczny.
Twórcy filozofii pozytywnej zakładali bowiem, że dzieje ludzkości zmierzają w prawidłowym kierunku i prowadzą ku dobru. Dzięki rozwojowi nauki następuje stopniowe doskonalenie natury ludzkiej, a solidarność i wzajemna współpraca członków społeczeństwa doprowadzą do szczęśliwszych form bytowania ludzkości.
Zobacz:
Program i filozofia epoki realizmu. Wymień pojęcia i znaczenie