Europa, pierwsza połowa XIX wieku. W Polsce kwitnie romantyzm, a w Europie już gaśnie. Rodzi się nowy, potężny kierunek, który wkrótce ogarnie cały kontynent, a w Polsce przyjmie postać pozytywizmu. To realizm. Za jego początek uznaje się mniej więcej połowę wieku – rok 1850. Wprawdzie wielkie dzieła realistów, na przykład Balzaka, pojawiły się już wcześniej, ale na przykład artykuł programowy malarza Gustave’a Courbeta pt. Realizm, o realizmie w malarstwie, opublikowano w roku 1855. Rozkwit literatury realistycznej przypada na drugą połowę XIX wieku. Dzięki niej możemy poznać prawdę o stuleciu wojen, powstań, rewolucji, ale też poszukiwań nowych dróg społecznego rozwoju. PRAWDĘ – bo istotą realizmu są fakty, prawdziwy obraz rzeczywistości. Jeśli to Dickens opisał Londyn, Balzak Paryż, a Prus Warszawę, możemy mieć poczucie, że tak te miasta wówczas wyglądały i tak toczyło się w nich życie.
W rezultacie materiał do zapamiętania z tego działu ma umożliwić orientację w ważnych – obszernych, ale znakomitych – powieściach. Ważna jest też propozycja filozofów i socjologów, wpłynęła bowiem na kształt literatury i sztuki. A głosili program pozytywny: pracy nad społeczeństwem, użyteczności, praktycyzmu. Jesteśmy więc w Europie, w realizmie, zdecydowanie na ziemi, a nie wśród duchów i obłoków.
.
Jakie to były czasy?
Stolicą Europy był Paryż. Nadawał ton modzie, wymagał od człowieka swoich czasów: koneksji, urody, pieniędzy. Bywania w teatrach i operze – a bywano w tych przybytkach kultury tłumnie – w odpowiednim stroju i towarzystwie. Gdy pod paryską operę zajeżdżały fiakry i wysiadały z nich obwieszone perłami damy, w rynsztokach Paryża kwitły prostytucja i złodziejstwo, istniało podziemie przestępcze, istniała bieda i nieszczęście. Cóż, dziś też nie wszyscy zajeżdżają limuzynami na doroczne koncerty dobroczynne… Podobnie było w Londynie, w Wiedniu. W Anglii rozpoczyna się epoka wiktoriańska (tak nazywa się 64 lata panowania królowej Wiktorii: 1837–1901).
Epoce tej przyświecają ideały skromności, powściągliwości, oszczędności. Cechuje ją surowość obyczajów. Wiktoriańska Anglia to potęga kolonialna i kraj rozwijającego się mieszczaństwa. Programowo bardziej moralna, surowsza niż rozbawiony Paryż. Ale siła pieniądza, i tu, i w całej Europie, tak samo wzrasta. Przyćmiewa już pochodzenie, daje przepustkę do nowego świata. Świat rzeczywiście jest nowy: zwykłą rzeczą staje się pociąg, XIX wiek jest odkrywcą i użytkownikiem pary i elektryczności. Działa telegraf, a od 1876 roku telefon. W Londynie zostaje uruchomione metro, Nobel już wynalazł dynamit, ludzie znają fotografię. Rozwija się wielonakładowa prasa – a to oznacza błyskawiczny obieg informacji. Ludzie po prostu inaczej żyją, rozwija się przemysł, koniec wieku zabłyśnie osiągnięciami takimi jak samochód i kino. Są to więc czasy niezwykłe: pary i prasy, elektryczności i handlu, przemysłu i… sportu! Sport i moda na zdrowy styl życia stały się modne właśnie w drugiej połowie XIX wieku.
.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
- 1825 r.: w Rosji nieudane powstanie dekabrystów przeciw caratowi.
- Lata 1826-1828: wojna rosyjsko-perska.
- 1829 r.: koniec wojny grecko-tureckiej, na konferencji londyńskiej uznano niepodległość Grecji.
- 1829 r.: car Mikołaj I koronowany w Warszawie na króla Polski.
- 1830 r.: rewolucja lipcowa we Francji, sierpniowa w Belgii; powstanie listopadowe w Polsce.
- 1830 r.: ogłoszenie niepodległości Belgii przez Kongres Narodowy.
- 1833 r.: zniesienie niewolnictwa w koloniach brytyjskich.
- 1848 r.: Wiosna Ludów we Włoszech, Austrii, Francji, Polsce, Prusach.
- 1852 r.: Ludwik Napoleon Bonaparte ogłasza się cesarzem – tzw. II Cesarstwo we Francji.
- Lata 1853–1856: wojna na Krymie.
- 1861 r.: po powstaniu Garibaldiego – zjednoczenie Włoch.
- Lata 1861–1865: wojna secesyjna między południowymi i północnymi stanami Ameryki.
- 1863 r.: w wyniku wojny secesyjnej zniesienie niewolnictwa ogłoszone przez prezydenta Abrahama Lincolna (w całych Stanach – w 1865 r.).
- 1864 r.: powstaje I Międzynarodówka – związek partii walczących o wyzwolenie robotników.
- 1867 r.: pod przewodnictwem Prus powstaje Związek Północnoniemiecki.
- 1871 r.: stłumienie powstania Komuny w Paryżu.
Osiągnięcia ludzkości:
- 1839 r.: wynalazek fotografii;
- 1863 r.: metro w Londynie;
- 1866 r.: wynalezienie dynamitu przez Nobla;
- 1869 r.: pierwszy odkurzacz;
- 1876 r.: maszyna do pisania;
- 1879 r.: pierwsza ćarówka.
Twórcy dzieł realizmu:
- Stendhal, Czerwone i czarne;
- Honoriusz Balzak, Komedia ludzka;
- Gustaw Flaubert, Pani Bovary;
- Karol Dickens, Klub Pickwicka;
- Lew Tołstoj, Wojna i pokój;
- Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara.
Zadania realistów:
- odzwierciedlić w swoich dziełach prawdę o życiu;
- odkryć prawa rządzące rzeczywistością;
- codzienność uznać za temat literatury;
- zaprezentować punkt widzenia przeciętnego odbiorcy;
- nie upiększać świata.
Historia tematem literatury realistycznej:
- Czerwone i czarne Stendhala – epoka postnapoleońska;
- Ojciec Goriot Balzaca – Francja po wielkiej rewolucji;
- Wojna i pokój Tołstoja – czas wojen napoleońskich;
- Lalka Prusa – Wiosna Ludów, powstanie styczniowe.
Twórcy ideologii epoki:
- August Comte, Kurs filozofii pozytywnej;
- John Stuart Mill, Co to jest utylitaryzm;
- Hipolit Taine, Rasa, środowisko, moment dziejowy;
- Herbert Spencer, Wstęp do socjologii;
- Karol Darwin, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego.
Zobacz: