W Lalce – dwugłos narracyjny
W rozważaniach na temat Lalki często podkreśla się wyrafinowany jak na owe czasy zabieg konstrukcyjny, jakim było wprowadzenie do utworu podwójnej narracji.
Mamy do czynienia z dwoma narratorami.
- Pierwszy z nich to typowy dla dojrzałego realizmu, dyskretny narrator auktorialny. To ten główny narrator powieści. Jego rola jest tu jednak ograniczona. Nie jest całkowitym „władcą” opowieści, jak choćby narrator w Ojcu Goriot. Nie uprzedza faktów, nie ocenia wydarzeń. Prawie zawsze pozostawia ocenę czytelnikowi. Jego zadaniem nie jest bowiem ocena, lecz opis. Jest chłodny i bezstronny – przygląda się wydarzeniom z odległej, spokojnej perspektywy. Najczęściej oddaje głos samym postaciom – przez swoje wypowiedzi i zachowania w znacznej mierze przejmują one na siebie ciężar narracji.
- Zupełnie inną strukturę narracji mają rozdziały stylizowane na pamiętnik Rzeckiego. W nich narratorem jest sam stary subiekt. On nie jest już tak bezstronny. Daje wyraz swym emocjom, prezentuje swoje poglądy społeczne i polityczne. Wypowiada się na temat poszczególnych wydarzeń i osób – zachowuje się jak klasyczny narrator wszechwiedzący z utworów wczesnego realizmu. Wiadomo jednak, że przez wypowiedzi narracyjne Rzeckiego prezentowany jest punkt widzenia tylko tej jednej postaci – a nie autora. Stary subiekt żyje w tej powieści własnym, oddzielnym życiem.
W Lalce – kompozycja otwarta
Lalka to powieść, która się nie kończy. Niektórzy badacze posuwają się też do twierdzenia, że wcale się nie zaczyna! Sporo w tej tezie świadomej przesady. Chodzi jednak o to, że wydarzenia podstawowe dla akcji utworu stopniowo wyłaniają się z przeszłości, są kontynuacją wspomnień. Z kolei zakończenie Lalki jest otwarte w bardziej oczywisty sposób – nie wiemy mianowicie, co się stało z głównym bohaterem. To właśnie kompozycja otwarta – bez jasno zarysowanego początku i końca. Cóż, w życiu też tak jest – „kompozycję zamkniętą” ma przecież tak naprawdę dopiero kompletna biografia człowieka, zaczynająca się od narodzin, a kończąca się śmiercią.
W Nad Niemnem – milieu
W utworze Orzeszkowej mamy do czynienia ze stosowaną przez europejskich realistów techniką milieu – z francuskiego: techniką środka – czyli z charakterystyką postaci za pomocą opisu ich otoczenia.
Oto kilka przykładów:
- Opis domu Jana, poszczególnych izb: proste meble, bezpretensjonalne dekoracje, obrazki świętych, przytulność, ład i porządek – od razu wiemy, że młody Bohatyrowicz jest człowiekiem pracowitym, pobożnym, schludnym i gościnnym.
- Opis koni należących do Jana, silnych, wytrzymałych zwierząt o błyszczącej sierści – pozwala wyciągnąć wniosek, że Jan lubi zwierzęta, dba o nie, nie traktuje ich tylko jako narzędzi pracy, lecz jak żywe istoty.
- Opis czarnej sukni Justyny – skromnej, bezpretensjonalnej, właściwie bez ozdób, ale zdradzającej dobry smak i nawet pewną znajomość mody; opis silnych i opalonych dłoni dziewczyny – wiadomo, że nie była ona niewolnicą mody, ale dbała o wygląd zewnętrzny. Nie chciała, aby jej uroda przesłaniała zalety ducha.
W Potopie – wielogatunkowość i stylizacja
Wielogatunkowość
W całej Trylogii, a także w innych powieściach historycznych, Sienkiewicz połączył:
- tradycję homerycką i eposu rycerskiego: rozbudowane, patetyczne opisy bitew, wysławianie bohaterskich czynów, kult rycerskości i waleczności;
- tradycję romantycznej powieści rycerskiej;
- elementy romansu (historie miłosne, zwłaszcza perypetie Kmicica i Oleńki);
- cechy powieści przygodowej;
- elementy baśni: wiele nieprawdopodobnych przygód, szczęśliwe zakończenie.
Stylizacja
Język zastosowany przez Sienkiewicza w Potopie stanowi przykład stylizacji archaicznej. Nie jest to język, jakiego używano w wieku XVII, ale ma wszystkie najważniejsze i charakterystyczne cechy XVII-wiecznego.
Cechują go:
- makaronizmy – wyrażenia łacińskie wtrącane w tok wypowiedzi polskojęzycznej;
- szyk przestawny – taki jak w zdaniu łacińskim, w którym orzeczenie stało na końcu;
- znamienne porzekadła i powiedzenia;
- kwiecisty styl, ozdobniki;
- niekiedy dosadność, rubaszność.
- Najwyraźniej wszystkie te cechy widać u gawędziarza i krasomówcy pana Zagłoby.
Realizm stworzył klasyczny kanon powieści
Realiści wprowadzili do literatury:
- narratora wszechwiedzącego;
- różne tematy i rozmaite odmiany języka;
- zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi;
- preferowali kompozycję zamkniętą.
Utwór realistyczny to taki, w którym:
- czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym rozgrywa;
- prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
- wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.
Cechy powieści realistycznej
Milieu – zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie – np. pokój, wnętrze mieszkania itd. Zanim na scenę wkroczy sama osoba, czytelnik będzie miał już o niej wyrobioną opinię – na podstawie sprzętów, które gromadzi, barw, wśród których przebywa czy też porządku lub bałaganu. Zastosował milieu Balzak, chociażby w opisie pensjonatu pani Vauquer.
Realizm szczegółu – tę cechę eposu zastosowali pisarze w powieści realistycznej. Spotkamy zatem dokładny, wręcz fotograficzny opis przestrzeni, pejzażu, nawet osoby. Czasem zostanie wykonany „okiem kamery” – zbliżającym się z oddalenia, szerokiej perspektywy do interesującego nas detalu. Tę technikę znów możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.
Zobacz: