Historyzm i eklektyzm

Architekturze XIX wieku brak własnego stylu. Formy wypracowane w poprzednich epokach traktowane są wówczas jako kostium nakładany na konstrukcję budynku. Liczy się przede wszystkim przepych. Budowle uginają się od rzeźb, ozdób i historyzujących detali w najróżniejszych zestawieniach. Ten sposób twórczości określają terminy historyzm i eklektyzm. Historyzm stara się naśladować konkretny styl przeszłości. Może przybrać formę neogotyku, neorenesansu, neobaroku, stylu neobizantyjskiego. Eklektyzm również czerpie z dorobku przeszłości, ale stara się tworzyć nowe wartości estetyczne, swobodnie łącząc ze sobą elementy wszystkich stylów. Historyzm i eklektyzm wpłynęły zwłaszcza na wygląd budowli użyteczności publicznej. Przyjęło się łączenie stylu z określoną funkcją budowli. Uniwersytety i kościoły wznoszono najczęściej neogotyckie, muzea klasycystyczne, banki neorenesansowe. Dworce kolejowe przyjmowały najróżniejsze formy stylowe, często o charakterze egzotycznym. A zatem architektura XIX wieku to w ogromnej mierze kopie modnych wówczas wzorów historycznych.

Secessio znaczy: odejście

Po ponad pięćdziesięciu latach panowania historyzmu i eklektyzmu u schyłku stulecia w całej Europie pojawia się dążenie do artystycznej odnowy. W próbie stworzenia nowego stylu biorą udział artyści wszystkich dziedzin sztuki. W ciągu ostatnich ośmiu lat XIX wieku wkracza on do architektury, urzeka projektantów mebli, biżuterii, ubrań. Z czasem cechy tego stylu przenikają do malarstwa, grafiki, rzeźby.

W Monachium, Wiedniu i Berlinie, w środowiskach młodych, niezależnych artystów, na określenie nowych tendencji używa się terminu sezessionstil, który pochodzi od łacińskiego secessio: odejście, odstąpienie. Celem twórców secesji jest bowiem odejście od naśladowania stylów historycznych i wypracowanie własnych środków artystycznego wyrazu. We Francji kierunek ten nosi nazwę le style moderne (styl nowoczesny) lub Art Nouveau (nowa sztuka), w Anglii Modern Styl (styl nowoczesny), w Hiszpanii – modernizsmo (nowoczesność), w Niemczech określano go ponadto jako Jugendstil (styl młodych). W Polsce, tak jak w Austrii i Niemczech, przyjęła się nazwa secesja, lecz także modernizm.

Zrodzona ze sprzeciwu wobec historyzmu i bezstylowości w sztuce – secesja skierowana jest także przeciwko akademizmowi i wszelkim formom odtwarzania rzeczywistości, w tym przeciw impresjonizmowi. Ma być nowym, jednolitym stylem, który obejmowałby wszystkie dziedziny sztuki i zniósł różnicę między tak zwaną sztuką czystą, czyli wolną od jakichkolwiek funkcji, a sztuką stosowaną. Za prekursorów secesji uznaje się prerafaelitów i przedstawicieli angielskiego ruchu Sztuki i Rze­miosła (Art and Crafts), który w drugiej połowie XIX wieku przeciwstawia się produkcji fabrycznej, dąży do odnowy rzemiosła artystycznego i powrotu do rękodzieła. Łączy ich chęć zerwania z historyzmem, pragnienie odrodzenia sztuki, zbliżenia jej do mas, zachwyt nad gotykiem. Choć jest stylem oryginalnym, secesja szuka inspiracji w formach gotyckich, późnego baroku i rokoka, w sztuce japońskiej.

Nowy styl

Najintensywniej rozwija się w latach 1895–1905. Staje się wówczas stylem niejako międzyna­rodowym, choć nie odcina się od twórczości rodzimej, dzięki której zyskuje pewne cechy specyficzne.

Twórcy secesji wierzą w postęp, w przyszłość cywilizacji przemysłowej, a przy tym czerpią wzory z natury. Z gotykiem kojarzy się z ich upodobanie do smukłych, pionowych kształtów, do wydłużania postaci. Cechą charakterystyczną ­nowego stylu stała się, przywodząca na myśl estetykę rokoka, miękko wygięta, fantastyczna, asymetryczna linia, która najczęściej stanowi element dekoracji logicznie nieuzasadniony. Linia, jak twierdzono, ma mieć symboliczną moc przenoszenia energii twórcy w materię dzieła sztuki. Pragnąc nadać budowlom taką właśnie miękką formę, do realizacji swoich projektów architekci wykorzystują stiuk, lane żelazo, żelbeton. Planując bryły budynków, operują stosunkowo prostymi układami. Najczęściej skupiają się na poszukiwaniu interesującej formy fasady. Asymetria zdobień współgra tu nierzadko z różnorodnym wykrojem okien. Ornamenty rozrastają się i wysuwają na plan pierwszy. Ich ukształtowanie nie wynika z przesłanek konstrukcyjnych, lecz raczej z chęci nadania dekoracji charakteru malarskiego. Ulubione motywy nowego stylu to dynamiczne, zmienne, nieokreślone formy natury: fala wodna, dym, płomienie, włosy, pajęcze sieci; formy roślinne: lilie, irysy, storczyki, dzwonki, kwiaty polne, winorośl, bluszcz; zwierzęta: barwne ptaki, zwłaszcza paw, rajski ptak, lecz także łabędź, motyle, ważki, ryby, zwierzęta fantastyczne, jak chimera i jednorożec; postaci ludzkie, szczególnie nagie lub półnagie kobiety z długimi włosami.

Linia Boga

Trzy lata po powstaniu wieży Eiffela, która ukazała światu nowe możliwości, jakie daje architektom żelazo, w roku 1892 Victor Horta, inicjator Art Nouveau, projektuje w Brukseli dom dla profesora Tassela. Przypominające pędy roślin kolumny w holu klatki schodowej wykonano z żelaza zgrzewnego. Wieńczą je pęki kwiatów i liści. Podobny ornament roślinny wypełnia całe wnętrze: znajdziemy go na freskach, na mozaice podłogowej i poręczach schodów. Nowością jest jedność stylistyczna budowli. Projektowane przez Horta obiekty o dużych, przeszklonych przestrzeniach zmieniły wygląd Brukseli.

Najwybitniejszym francuskim przedstawicielem Art Nouveau jest Hector Guimard. Jego prace nawiązują do bogatej ornamentyki roślinnej dzieł Horty. Znany jest przede wszystkim dzięki zespołowi ozdobnych wejść do paryskiego metra, wykonanych około roku 1900 z lanego żelaza. Charakteryzuje je bogata dekoracja roślinna, którą dotychczas stosowano tylko we wnętrzach.

Ugrupowanie artystyczne o nazwie Secesja Wiedeńska powstaje w roku 1897. Jego programowym celem jest podniesienie poziomu sztuki austriackiej. Zaczyna więc organizować liczne i utrzymane na wysokim poziomie wystawy, między innymi prac Gustawa Klimta. Olbrzymi sukces prezentacji sztuki secesyjnej przyczynia się do powstania w Wiedniu specjalnego budynku wystawowego. Pawilon Secesji zaprojektowany został w roku 1898 przez Josepha Marie Olbricha jako mała świątynia. Budynek przykrywa półkula z pozłacanego brązu w kształcie liści wawrzynu, otoczona czterema wieżyczkami. Nad wejściem umieszczono napis: „Każdej epoce właściwą jej sztukę, a sztuce wolność”. Secesję wiedeńską cechuje surowość form i ornamentyka geometryczna. Gładka fasada pokryta dekoracyjnymi płytkami z majoliki jest charakterystyczna dla budowli znakomitego architekta Otto Wagnera, który w znacznej części przebudował ówczesny Wiedeń.

Jednym z najoryginalniejszych twórców secesji jest Antonio Gaudí, działający w stolicy Katalonii, Barcelonie. Źródeł swoich pomysłów architektonicznych poszukuje w naturze. Znajduje je w kształcie muszli, kości, kwiatów, ust, w powstałych dzięki czynnikom naturalnym formach skalnych. Elementy przypominające formy organiczne łączy ze stylami przeszłości: gotykiem i motywami mauretańskimi. Casa Milá to zbudowany wokół dwóch prawie okrągłych dziedzińców dom mieszkalny, w którego wnętrzu brak kątów prostych. „Linia prosta jest linią ludzi, natomiast linia krzywa – Boga”, mówił architekt. Otwory okienne przypominają wejścia do grot bądź starych kaplic. Falista fasada, której faktura przywodzi na myśl zastygłą lawę, robi wrażenie zniszczonej czynnikami atmosferycznymi. Nieco wcześniej Gaudí odrestaurował budynek Casa Batlló w centrum Barcelony. Jego największe dzieło to kościół Sagrada Familia (Świętej Rodziny), którego budowy, rozpoczętej w roku 1884, nie ukończono do dzisiaj. Mistyczna, wizjonerska architektura Gaudiego opiera się na doskonałym połączeniu gotyku z nowymi formami secesji. Wieże przypominają leśne drzewa. Rzeźby postaci ludzkich, zwierząt, roślin są organicznie wtopione w całość budowli.

Na ziemiach polskich

Na ziemie Polskie secesja dociera z Wiednia. W Krakowie główne realizacje architektoniczne tego czasu to dzieła Franciszka Mączyńskiego. W latach 1899-1901 projektuje on budynek wystawowy Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, tak zwany Pałac Sztuki na placu Szczepańskim w Krakowie. Motywy secesji łączą się tu jeszcze z elementami klasycznymi. Za secesyjne należy uznać filary z obu stron wejścia, a także alegoryczny fryz, zaprojektowany przez Jacka Malczewskiego. Tematem fryzu jest droga życia i powołanie artysty. Franciszek Mączyński wraz z Tadeuszem Stryjeńskim przeprowadza w latach 1903–1906 przebudowę Teatru Starego w Krakowie. Prócz secesyjnych ornamentów na elewacji i we wnętrzach, nowością jest zastosowanie żelbetowego sufitu nad salą widowiskową.

Niezwykle oryginalną wyobraźnię reprezentuje także Teodor Talowski, słusznie uważany za prekursora młodopolskiej architektury. Wypracował własny, niepowtarzalny styl, zaskakujący niezwykłymi ozdobami, pomiędzy którymi ukrywał łacińskie sentencje. Zaprojektował wiele krakowskich kamienic. Szczególnie charakterystyczna dla epoki jest pierzeja ulicy Retoryka, przy której stoją domy: Pod Osłem, Pod Śpiewającą Żabą i ten najokazalszy – Pod Pająkiem.

Wtedy także pojawia się u nas pojęcie stylu zakopiańskiego. Wprowadza je około roku 1890 Stanisław Witkiewicz (ojciec Witkacego), malarz i krytyk literacki, który dążył do stworzenia nowoczesnej polskiej architektury narodowej, czerpiąc wzory ze sztuki Podhala. Wzorując się na konstrukcji chat góralskich, projektuje kilka willi w Zakopanem, z których te najbardziej znane to Witkiewiczówka na Antałówce, Pawlikowskich willa Pod Jedlami na Kozińcu, Koliba, Oksza, a także kaplicę na Jaszczurówce. Zamiana na inne materiałów stosowanych w budownictwie Podhala i dostosowanie wypracowanych tam form do innych funkcji nie przyniosło dobrych rezultatów, więc styl zakopiański przyjął się głównie w budownictwie willowym Zakopanego i Nałęczowa.