Dramat był drugim oprócz liryki uprzywilejowanym w Młodej Polsce rodzajem literackim. Nie da się jednak ukryć, że przemiany polskiego teatru przez czas jakiś były opóźnione w stosunku do zmian zachodzących w Europie Zachodniej, czyli Wielkiej Reformy Teatru. W teatrach dużych miast wciąż przeważał styl gry deklamacyjnej, koturnowej. Z kolei na prowincji – styl jarmarczny, krzykliwy. Obydwa w nie najlepszym guście. Ten stan rzeczy zaczął się zmieniać na przełomie wieków. Kontakty z zagranicą stały się wtedy normą – artyści i ludzie teatru przywozili nowe pomysły, które, rzecz jasna, starali się przenieść na grunt rodzimy. Teatr stawał się niezmiernie popularny – jako sztuka przynosząca szczególnie silne wrażenia i przeżycia ze względu na synkretyzm rodzajów i środków wyrazu: słowa, muzyki, tańca, nierzadko malarskiej scenografii. W żadnej innej epoce nie było tylu dramaturgów i nie stworzono tylu wspaniałych dzieł o wysokiej wartości artystycznej.
Główne ośrodki teatralne Polski
Warszawa
Kojarzy się, i słusznie, z Teatrem Narodowym. Instytucja ta miała wspaniałych aktorów, piękny gmach, niezły budżet. Nie mogła jednak niemal wcale, ze względu na cenzurę, wystawiać polskiego repertuaru. Aktorzy przyjeżdżali tam jednak z całej Polski. Teatr ten bowiem, jako państwowy, należał do nielicznych, które oferowały emeryturę. Teatry prywatne z kolei nie mogły powstawać aż do roku 1905 ze względu na obowiązujący w zaborze rosyjskim zakaz organizowania „imprez prywatnych w pomieszczeniach pod dachem”. Po 1905 r. powstawać zaczęły. Pierwszym był Teatr Mały założony przez Mariana Gawalewicza. W roku 1910 powstała Scena Wolna Bolesława Garczyńskiego, a w roku 1913 Teatr Polski Arnolda Schyffmana.
Kraków
W 1893 r. dyrekcję Teatru Miejskiego w Krakowie objął Tadeusz Pawlikowski. Był szefem tej sceny do roku 1899, a później jeszcze w latach 1913 – 1915. Pawlikowski to pierwszy polski reżyser, który, w myśl założeń Wielkiej Reformy Teatru, panował od początku do końca nad całością spektaklu. Wprowadził do repertuaru teatralnego sztuki wszystkich liczących się twórców modernistycznych: Ibsena, Strindberga, Hauptmanna, Gorkiego, Czechowa. Popierał także twórczość młodych artystów polskich: Przybyszewskiego, Rittnera i Kisielewskiego. Na nowo wystawiał dzieła klasyków: Niemcewicza, Fredry. Pawlikowski miał wielki talent do odkrywania aktorów. To jemu zawdzięczali sławę Ludwik i Irena Solscy oraz Karol Adwentowicz. Następcą Pawlikowskiego na stanowisku dyrektora krakowskiego teatru był Józef Kotarbiński. Na szeroką skalę inscenizował on dramaty romantyczne. Chętnie wystawiał też dramaty Wyspiańskiego – aż do czasu kłótni z artystą o Akropolis.
Stanisław Wyspiański – Autoportret
Twórcy młodopolskiego teatru
Stanisław Wyspiański
Dramatopisarz, teoretyk teatru i jego reformator, inscenizator, scenograf i kostiumolog – prawdziwy człowiek teatru. Od najwcześniejszych lat interesował się teatrem i pragnął stworzyć polskie odpowiedniki dramatów muzycznych Ryszarda Wagnera. W tym celu nawiązał współpracę z muzykiem Henrykiem Opieńskim. Przedsięwzięcie zakończyło się fiaskiem, ale po nim przyszedł czas na następne.
Najważniejsze dramaty Wyspiańskiego:
- Warszawianka
Akcja rozgrywa się w czasie powstania listopadowego. Nastrój przypomina jednoaktówki Maeterlincka. Wyspiański sam zaprojektował kostiumy i dekoracje, które zapewnić miały właściwy klimat tego widowiska.
- Wesele
Prapremiera dramatu odbyła się w roku 1901 w teatrze krakowskim. Wystawienie sztuki wiązało się z poważnymi problemami. Wielu aktorów odmówiło wystąpienia w tak „dziwacznym” dramacie. Publiczność szybciej poznała się na tym dziele.
- Wyzwolenie
Dramat niezwykle nowatorski. Akcja rozrywa się na… scenie teatru krakowskiego. Po podniesieniu kurtyny widz widzi scenę bez żadnych dekoracji. Wyzwolenie to teatralny traktat o teatrze. Didaskalia napisane zostały wierszem. Bohater ma na imię Konrad i nosi długą, czarną pelerynę.
- Akropolis
Kolejny niezwykle nowatorski utwór. Występują w nim m.in. ożywione rzeźby i postacie z wawelskich gobelinów.
- Noc listopadowa
Powstała prawdopodobnie dzięki spacerowi po warszawskich Łazienkach. Wyspiański był tam tylko raz w życiu – i ogromne wrażenie zrobiły na nim rzeźby zdobiące ten warszawski park. W dramacie występują postacie historyczne z okresu powstania listopadowego: książę Konstanty, Lelewel, i ożywione posągi postaci mitologicznych.
W roku 1905 wydane zostało Studium o Hamlecie, zawierające przemyślenia Wyspiańskiego o tej sztuce, ale przede wszystkim jego wizję teatru. Wyspiański jest twórcą koncepcji teatru ogromnego – monumentalnego i oddziałującego na odbiorcę wszystkimi możliwymi środkami. Słynne były plany artysty dotyczące przerobienia Wawelu na gigantyczny amfiteatr w stylu starogreckim.
.
Gabriela Zapolska
Świadomie nawiązywała do eksperymentalnych poszukiwań teatru francuskiego. Podczas czteroletniego pobytu w Paryżu poznała twórczość Zoli i innych naturalistów, co wywarło poważny wpływ na jej sposób myślenia o literaturze. Wiele też zawdzięczała bezpośredniemu kontaktowi z Théâtre Libre Antoine’a, w którym przez cztery sezony występowała jako aktorka.
Najważniejsze dramaty Zapolskiej:
- Panna Maliczewska
Jedna z najwybitniejszych sztuk polskiego naturalizmu. Mistrzowsko ukazane tu zostało uprzedmiotowienie kobiety w kulturze patriarchalnej. Tytułowa bohaterka jest postrzegana przez swych kochanków – „właścicieli” – jako przedmiot służący rozrywce. „Trzeba się zawsze uśmiechać i wesoło mnie przyjmować, bo ja sam mam często chwile strasznego zdenerwowania […] To jest moje ultimatum” – mówi jeden z nich.
- Żabusia
Historia uroczej mężatki pechowo przyłapanej na gorącym uczynku staje się okazją do prezentacji socjologicznego fenomenu kłamstwa. Autorka nawiązuje tu do Ibsenowskiego przeciwstawienia między normami społecznymi a spontaniczną radością życia. Ukazuje dwie skontrastowane postacie: instynktowną, zmysłową Żabusię i racjonalną Marię.
- Moralność pani Dulskiej
Słynna sztuka o mieszczańskiej rodzinie, w której to, co okrutne, potworne, ukrywa się pod płaszczykiem moralności i cnoty.
Jan August Kisielewski
- W sieci
Dramat, który odniósł wielki sukces. Wyrasta z konwencji naturalistycznej, choć miejscami ją rozbija i wyszydza. Historia „szalonej Julki”, początkującej malarki, która pragnie swobody i wolności twórczej. Chce odrzucić wszystkie zasady, lecz w końcu wychodzi za mąż za porządnego kawalera, aprobowanego przez rodzinę. Zbyt łatwo poddaje się naporowi środowiska i pozwala zakuć w małżeńskie kajdany.
Tadeusz Rittner
Jego W małym domku to swego rodzaju dramatyczny portret głupoty. Temat został przedstawiony w sposób wyrafinowany i subtelny. Pozornie jest to banalna historia opartego na mezaliansie małżeństwa. Mamy w niej do czynienia ze zdradą małżeńską, po której następują zabójstwo i samobójstwo. Doktor i jego żona, prosta kobieta, nic o sobie nie wiedzą, ich relacje są zaciemnione. Rittner idzie tropem Ibsena – tak jak w dramatach wielkiego Norwega ludzkie życie spowija tu nieuświadomiona sieć kłamstw. Rittnerowskie wątki parodystycznie wykorzystał później Witkacy w dramacie W małym dworku.
Zobacz:
Wesele Wyspiańskiego, realistyczno-symboliczny dramat narodowy