Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939)
Witkacy – bo tak się nazwał w odróżnieniu od ojca, także literata i krytyka literackiego Stanisława Witkiewicza – był umysłem wszechstronnym, renesansowym. Witkacy to malarz, powieściopisarz, krytyk literacki, poeta i nade wszystko dramaturg i reformator teatru.
Przerósł swoją epokę, jego oryginalne pomysły, wizje, nowatorstwo teatralne przekroczyło ramy dwudziestolecia. Jest twórcą filozoficznej teorii Czystej Formy – którą stosował przede wszystkim do teatru i dramatu. To, co stworzył w dramacie, kontynuowali wybitni twórcy powojenni – a nazwano ten nurt teatrem absurdu (antyteatrem). Katastrofizm, który głosił Witkacy, spełnił się – choćby w zwycięstwie rewolucji (a Witkacy nienawidził rewolucji), w postaci II wojny czy też zwycięstwa cywilizacji nad człowiekiem. Obawiał się mechanizacji świata i całej technicznej cywilizacji. Występował w obronie ludzkiej indywidualności, w obronie prawdziwej sztuki.
Katastrofizm
Witkacy uważał, że nadchodzi wielka katastrofa, która zniweczy ludzki świat. Krytykował współczesne sobie systemy filozoficzne, polityczne, a także obawiał się pędzącego rozwoju techniki. Przerażała go rewolucja bolszewicka. Można powiedzieć, że przeczuwał kataklizm II wojny światowej i zwycięstwo totalitaryzmów, lecz nie chciał tego oglądać – sam zdecydował o swojej śmierci. Witkacy na wieść o wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski podciął sobie żyły własną brzytwą, w Jeziorach na Polesiu 17 września 1939 r.
Wyjaśnij pojęcie i znaczenie teorii Czystej Formy
Teoria Czystej Formy
- Teoria Czystej Formy jest Witkiewiczowską koncepcją, która odnosi się przede wszystkim do teatru. Teatr Czystej Formy musi uwolnić się od balastu treści, zrzucić z siebie odwieczne dążenie do naśladownictwa życia, czyli piętno iluzjonizmu.
- „Zbliżenie teatru do życia” i wszelkie naturalistyczne imitacje rzeczywistości na scenie są według Witkacego potwornością. Teatr musi odrodzić się dzięki formie – Czystej Formie, ma być deformacją rzeczywistego świata, bez akcji dramatu w tradycyjnym rozumieniu, bez żadnego wczuwania się w rolę aktora czy realizmu językowego lub obyczajowego.
- Teoria Czystej Formy to nic innego jak przeżycie Tajemnicy Istnienia, niemal mistyczne doznanie, którego doświadczamy dzięki dziełu – ale nie dlatego, że naśladuje rzeczywistość albo ma takie czy inne treści. Ono ma oddziaływać czystą formą, zadziwiać, oszałamiać.
- W teatrze Witkacego zobaczymy „Mózg wariata na scenie” , deformację świata, wszelkie zaprzeczenie rzeczywistości, makabrę – ale nie imitację prawdopodobnych realiów.
- W świecie teatru, w którym z punktu widzenia życiowych realiów wszystko jest bezsensem (bo na przykład aktorzy zamieniają się rolami lub postacie przechodzą jedna w drugą), możliwe jest uczucie estetycznego zadowolenia.
Literacką polemiką – krytyką i parodią dramatu naturalistycznego – jest W małym dworku Witkacego – dramat, który odkształca, parodiuje i ośmiesza znany w owych czasach przeciętny, „rodzinny” dramat Rittnera pt. W małym domku.
Główna myśl dramatu Witkacego W małym dworku
Prawdopodobnie stworzył ten dramat Witkacy po to, by pokazać wyższość swojej koncepcji Czystej Formy nad starym dramatem realistycznym. W małym dworku jest przecież parodią dramatu Rittnera W małym domku, dość popularnego w teatralnym repertuarze owych czasów. Witkacy wziął sobie Rittnerowską fabułę i umieścił ją w innym teatralnym świecie – zupełnie niezważającym na reguły realizmu, prawdopodobieństwo, niemożliwości, spójność akcji.
- Nowatorstwem sceny Witkacego jest fantastyka i groteska – a wszystko to nie tylko po to, by zaszokować odbiorców a skompromitować Rittnera (choć po to też), ale by pokazać światu, o ile bogatszy i dający nieporównywalnie większe możliwości jest teatr nowoczesny.
- Dlatego zupełnie normalną rzeczą jest obecność widma Anastazji Nibek wśród żywych członków rodziny. Widma na scenie teatru nie są zresztą niczym nowym dla widzów dramatów Mickiewicza czy Wyspiańskiego, ale tamte zjawy były faktycznie zjawami, a Anastazja popija wiśniówkę i zachowuje się, jakby żyła – tyle tylko, że wie, kto ją zabił, a kto naprawdę był jej kochankiem, i umie przejść przez ścianę.
- W tym dworku zaistniały bowiem fakty smakowite dla realistycznego dramatu (albo dla Strindberga, który wciąż ukazywał wątpliwość ojcostwa) – zdrada, zabójstwo, samobójstwo. Rittner uczynił z nich sztukę realistyczną, Witkacy wszystko podał w wątpliwość.
- Po co było zabijać Anastazję – skoro i tak umierała na raka wątroby?
- Trudno mówić o zdradzie i kochanku, i miłości pozamałżeńskiej, skoro sama Anastazja nie była pewna co do kochanków – romans z poetą odbył się, gdy była zamroczona opium…
- Na koniec wszyscy umrą: dziewczynki wypiją trującą herbatkę, a Nibek strzeli sobie w łeb. Same trupy w finale – zupełnie jak w dramatach Szekspira, tu jednak bez wysokiego tragizmu. Gdy kuzyn krzyczy przejęty: „Dla Boga! On się zastrzelił!”, Aneta odpowiada mu spokojnie: „I co z tego? Tym lepiej dla niego i dla nas”.
- Zresztą rodzinka widm na koniec powstaje i udaje się gdzieś poza scenę…
- Rodzinka – jest to przecież także fantastyczny portret rodziny, a jeśli córki Nibków, Zosia i Amelka, przypominają komuś Hesię i Melę z Moralności pani Dulskiej – to bardzo słusznie.
- Witkacy bawił się do woli różnymi konwencjami teatru – zauważ, że przywołaliśmy Szekspira, Strindberga, Rittnera i Zapolską. W dramacie pt. W małym dworku nie ma specjalnych dyskusji filozoficznych lub moralnych – jest za to mowa o kompozycji dramatu, o prawach sztuki do deformacji rzeczywistości, jest też propozycja zupełnie innego, nowego spojrzenia na teatr.
W małym dworku
Parodia znanego wówczas naturalistycznego dramatu Rittnera pt. W małym domku.
Oprócz tego, że ośmiesza tę właśnie konwencję, na swój sposób przedstawia „model rodziny” na deskach teatru – dramat Witkacego po prostu bawi, dzięki sporej dawce komizmu, słownictwu i wydarzeniom.
Zabiegi deformujące:
- zatarcie realiów pomiędzy światem i bohaterami fantazji a światem rzeczywistości: widmo pijące herbatę i uczestniczące w rodzinnym życiu (fantastyka grozy i niesamowitości w zupełnie uzwyczajnionej sytuacji);
- imiona, nazwiska;
- sposób wypowiadania się postaci;
- sceny groteskowe i absurdalne.
Na czym polega główna myśl dramatu Witkacego pt. W małym dworku?
Kim był Leon Schiller?
To wybitna postać polskiego teatru, okresu dwudziestolecia międzywojennego. Reżyser, inscenizator, dyrektor – m.in. Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie. Niektórzy nazywają go największym polskim inscenizatorem, obok Bogusławskiego i Wyspiańskiego. Po dziś dzień, w okolicach świąt Bożego Narodzenia telewizja od czasu do czasu przypomina jego Pastorałkę. Wpisał się też w historię teatru inscenizacjami wielkich dramatów romantycznych, a także koncepcją ,,teatru monumentalnego” – jedną z nowoczesnych wizji teatralnych. ,,Teatr monumentalny” Schillera wywodzi się z idei ,,teatru ogromnego” Stanisława Wyspiańskiego. Widział go Schiller jako teatr wielkich inscenizacji narodowych, oryginalne widowisko scen zbiorowych, współgrania efektów świetlnych i plastyki. Mówiąc o różnych koncepcjach teatru polskiego w XX w., warto – obok ,,Czystej Formy” Witkiewicza oraz powojennego antyteatru Gombrowicza, Różewicza, Mrożka, pamiętać o koncepcji Leona Schillera. Co ciekawe – mimo, iż lewicujący w swoich poglądach przed wojną, nie znalazł się w świecie powojennego socrealizmu. Został odsunięty od pracy w teatrze, zmarł w 1954 r.
Cechy twórczości Witkacego
- Teoria Czystej Formy w teatrze (dramat nie musi mieć treści naśladujących rzeczywistość – ma być czystą formą szokującą odbiorcę).
- Katastrofizm w widzeniu cywilizacji i losów człowieka.
- IP – Istnienie Poszczególne – to człowiek.
- Temat rewolucji.
- Absurd, groteska, parodia w dramacie.
Szewcy
Jest to dramat w gruncie rzeczy pesymistyczny. Traktuje o rewolucji, o katastroficznej wizji przyszłości, jest także przerysowaną, karykaturalną charakterystyką społeczeństwa. Witkacy zapowiada nadejście strasznego świata – władzy Hiper-Robociarza: epoki biurokracji, manipulacji otępiałym społeczeństwem.
Zabiegi deformujące:
- charakterystyka postaci (np. Scurvy ma oczy błękitne jak „guziki od majtek”);
- zmienność stylu wypowiedzi jednej postaci;
- imiona i nazwiska: Księżna Zbereźnicka, Sajetan Tempe, Scurvy;
- groteska i absurd budulcem wielu scen;
- igranie przestrzenią (ściany czy kraty jej nie ograniczają);
- wulgaryzmy w wypowiedziach.
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo i specyficzny charakter dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza?
81. Wyjaśnij teorię Czystej Formy Stanisława Ignacego Witkiewicza