Granica Nałkowskiej Zofii

Autor

Zofia Nałkowska była pierwszą damą międzywojennej elity literackiej, laureatką nagrody państwowej – Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury (jako jedyna kobieta). Prowadziła salon literacki, w którym bywali wszyscy liczący się twórcy: od Karola Szymanowskiego do Witolda Gombrowicza. Działała społecznie i politycznie, po wojnie brała udział w pracach Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich. Efektem tych działań były Medaliony – jedno z bardzo ważnych literackich świadectw zbrodni wojennych. Oprócz tego Nałkowska napisała też wiele innych dzieł: powieść Romans Teresy Hennert, dramaty Dom kobiet, Dzień jego powrotu. Pisarka od 1899 roku przez pół wieku aż do śmierci prowadziła dziennik. Jest on dokumentem życia autorki i czasów, w jakich żyła, a także komentarzem do jej własnych utworów. Zapiski te zostały wydane jako sześciotomowe Dzienniki oraz Dzienniki czasu wojny.

Tło epoki

Jesteśmy w dwudziestoleciu międzywojennym. Ważne wydarzenia historyczne i polityczne mają, oczywiście, wpływ na literaturę. Jest to wpływ niekoniecznie bezpośredni i nie oznacza to, że literatura bezpośrednio zajmowała się odzyskaniem niepodległości, ale to, jak żyło się w ówczesnej Polsce, znajdowało swoje odzwierciedlenie w literaturze. Realia tamtej epoki trafnie określił jeden z pisarzy, którego utworów nie omawia się w szkole, autor Generała Barcza, Juliusz Kaden-Bandrowski, który sytuację Polski określił jako „radość z odzyskanego śmietnika”. Granica pokazuje pewne realia epoki.

Geneza

Powieść ukazywała się najpierw w prasie w odcinkach (od 1934 roku), a dopiero później została wydana w całości. W utworze można dopatrywać się lewicowych poglądów autorki oraz pewnych doświadczeń z jej życia (w czasie, kiedy powstała książka, Nałkowska była już po dwóch nieudanych małżeństwach i licznych romansach). Trudno dopatrywać się w książce wątków autobiograficznych, ale złożyła się na nią suma doświadczeń życiowych pisarki i jej wiedza na temat stosunków damsko-męskich. Ta wiedza pozwoliła jej z typowo romansowego tematu (on, ona i ta trzecia) uczynić świetną powieść psychologiczną. W książce widać też żywe zainteresowanie pisarki problematyką społeczną.

Gatunek

Granica to powieść psychologiczna, czyli taka, w której nacisk kładzie się na przeżycia wewnętrzne bohatera i motywy jego postępowania. Nałkowska w Granicy stworzyła kunsztowną analizę psychologiczną bohaterów, rekonstruując mechanizm zachowań, uczuć i odruchów jednostki uwikłanej w procesy społeczne.

Tytuł

Granica – to pojęcie, które możemy rozpatrywać w kilku kontekstach.

W świetle problematyki społeczno-politycznej.
Ta interpretacja jest najłatwiejsza – ludzi warstw wyższych i z nizin społecznych dzieli granica nie do przebycia. Najlepszym symbolem tego podziału jest kamienica Kolichowskiej – fizycznie podzielona w poprzek. Na górze żyją ludzie „lepsi” – na dole biedota w rodzaju Justyny. „Dla jednych jest to sufit, dla drugich podłoga” – oto definicja społecznej granicy, zawarta w powieści.

W świetle problematyki psychologicznej – granica jest pytaniem o możliwości poznania świata i siebie przez człowieka. Jest to granica między tym, co subiektywne (co my sądzimy o sobie), a tym, co obiektywne (co sądzą o nas inni).

Granica moralna.
Zenon przekroczył granicę, której nie można przekraczać bez konsekwencji. Chodzi nie tylko o romans z Justyną – chodzi także o zdradę młodzieńczych ideałów, o wydany rozkaz strzelania do robotników.

W świetle problematyki filozoficznej.
W tym zakresie pyta Nałkowska o granicę poznania rzeczywistości przez człowieka. Gdzie jest granica między tym, co subiektywne, a tym, co obiektywne? Jakie są nasze możliwości poznania świata? Jak to się dzieje, że własne morale maleje, a konformizm i uległości wzrastają – i gdzie tkwi nieprzekraczalna granica tego procesu?

Czas i miejsce akcji

Granica to powieść współczesna, oczywiście nie współczesna nam, ale czasom, w których powstała. Akcja powieści toczy się więc w Polsce międzywojennej i obejmuje kilkanaście lat z życia bohaterów (objętych w akcji i przedakcji). Głównym miejscem akcji jest Warszawa, choć ważna w powieści jest Boleborza (majątek, którym zarządzali rodzice Zenona) oraz Paryż (gdzie studiował bohater).

Kompozycja

Granica to powieść psychologiczna, czyli taka, w której nacisk kładzie się na przeżycia wewnętrzne bohatera i motywy jego postępowania. Nałkowska w Granicy stworzyła kunsztowną analizę psychologiczną bohaterów, rekonstruując mechanizm zachowań, uczuć i odruchów jednostki uwikłanej w procesy społeczne.
Podstawowy zabieg kompozycyjny to technika inwersji czasowej – polega to na tym, że autorka zdradza finał powieści na samym początku! Tym samym wskazuje na fakt, że nie sama akcja jest ważna i nie sensacyjne wydarzenia mają skupiać uwagę czytelnika. Interesujące są motywacje bohaterów, ich psychika. Wielowymiarowe portrety bohaterów pisarka osiąga poprzez prezentację ich z różnych punktów widzenia.

Cechy kompozycji

Kompozycja klamrowa – rozpoczęcie i zakończenie utworu tym samym wydarzeniem (samobójstwem Ziembiewicza).

Inwersja czasowa fabuły – ukształtowanie fabuły nietrzymające się chronologii zdarzeń. Inwersja czasowa fabuły pozwala rozpoczynać narrację od wydarzenia końcowego i ujawniać stopniowo, jak do niego doszło, pozwala także mieszać wydarzenia przypadające na różne epoki biografii bohaterów.

Retrospekcja – przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły. Odmianą retrospekcji jest przywoływanie zdarzeń mieszczących się w zakresie czasowym fabuły, ale wcześniejszych od momentu, w którym się je przedstawia, i na ogół w żaden inny sposób niepokazywanych.

Wielopłaszczyznowa fabuła – obecność planu psychologicznego, społecznego, filozoficznego i politycznego.

Narracja i język

Narratorem jest osoba, która nie należy do świata przedstawionego. Wygłasza ona sądy o charakterze aforyzmów, np. „Umiera się w byle jakim miejscu życia”. Narrator nie tylko prezentuje fakty, ale także komentuje je i ocenia zachowanie bohaterów. Nie jest to narrator wszechwiedzący.

Wypowiedzi bohaterów poddane są indywidualizacji (inny jest język Justyny, a inny bardziej wykształconej Elżbiety). W relacji odautorskiej język jest dość skomplikowany – pojawiają się wypowiedzi wieloczłonowe i sporo wyrazów abstrakcyjnych.

Cechy narracji

Ograniczenie wszechwiedzy narratora.
Konfrontowanie wielu punktów widzenia, ocen wielu bohaterów.
Subiektywizacja narracji.
Narratorski komentarz.
Przewaga mowy zależnej (w komentowaniu zdarzeń).

Cechy języka

Wielość stylów językowych w zależności od bohatera.
Intelektualizacja języka.
Obecność słownictwa specjalistycznego, wielość definicji i sentencji oraz filozoficznych komentarzy.
Plastyczność opisu i dbałość o szczegóły.

Postacie

Zenon Ziembiewicz – potomek zubożałej ziemiańskiej szlachty, który w życiu miał założenie: żyć uczciwie. Dzieciństwo spędził w majątku Boleborzy, później sam zarabiał na swoje wykształcenie. Miał romans z córką kucharki, ale poślubił kobietę ze swojej sfery – Elżbietę Biecką. Na ostatnim roku studiów podjął współpracę z pismem Niwa, jego kariera zawodowa i polityczna rozwijała się świetnie (mimo pewnych oskarżeń i oszustw), zakończyła się jednak dość nieoczekiwanie: zrozpaczona kochanka oblała go kwasem, a on sam popełnił samobójstwo.

Justyna Bogutówna – córka kucharki z majątku Boleborzy, prosta dziewczyna, która spodobała się (zubożałemu) paniczowi. Justyna była kochanką Zenona przed jego wyjazdem na studia do Paryża oraz później, po jego powrocie. Dziewczyna zasmakowała życia wyższych sfer, kiedy jej matka pracowała u hrabiostwa Tczewskich, była osobą wrażliwą i prostoduszną, ale też naiwną, ponieważ wierzyła, że Zenon mógłby się z nią związać oficjalnie. Próbowała pomagać jej Elżbieta Biecka oraz Zenon: starali się o pracę i mieszkanie dla niej. Kiedy jednak Justyna zaszła w ciążę i musiała pozbyć się dziecka, załamała się zupełnie, a wyrzuty sumienia nie pozwoliły jej żyć: najpierw próbowała popełnić samobójstwo, a później oblała Zenona kwasem.

Elżbieta Biecka – wychowywana przez ciotkę (jej rodzice rozwiedli się, matka wyjechała do Szwajcarii), w młodości zakochana w radcy Awaczewiczu, przyjmowała również zaloty Zenona, ale gdy dowiedziała się o Justynie, uciekła z Warszawy, bo uważała, że Justyna ma większe prawo do młodego Ziembiewicza. Wyszła jednak w końcu za niego i opiekowała się kochanką męża. Ale tak naprawdę jej dobroć była chyba tylko próbą uspokojenia sumienia…

Cecylia Kolichowska – ciotka Elżbiety, właścicielka kamienicy i dwóch mężów (jeden był socjalistą i popełnił samobójstwo, a drugi więził ją w w domu i był „ponurym erotomanem”, ale zostawił jej w spadku kamienicę), w wieku pięćdziesięciu lat uważała, że całe życie ma już za sobą i nie utrzymywała praktycznie żadnych kontaktów towarzyskich. Miała syna – Karola.

Jasia Gołąbska – mieszkanka kamienicy Kolichowskiej, lokatorka najgorszego mieszkania w piwnicy, przyjaciółka Justyny Bogutówny. Kobieta, którą spotykały wszystkie możliwe nieszczęścia: mąż ją zostawił, dzieci kolejno umierały z niedożywienia, a ona sama zmarła na gruźlicę. Mimo nędzy i wielu problemów była wspaniałą, empatyczną i ciepłą osobą.

Uporządkuj treść

Jak już wiesz, finał powieści poznajemy na samym początku. Warto jednak chronologicznie uporządkować wydarzenia.

Zenon Ziembiewicz, syn zubożałego szlachcica z Boleborzy, podjął naukę w gimnazjum. Sam zarabiał na naukę korepetycjami. Zakochał się w koleżance z klasy – Elżbiecie Bieckiej, ona jednak wolała żonatego radcę Awaczewicza. Po ukończeniu szkoły bohater wyjechał na studia do Paryża, gdzie przyjaźnił się z Karolem Wąbrowskim, synem pani Kolichowskiej (opiekunki Elżbiety), a nieco bardziej zażyłe stosunki łączyły go z chorą na gruźlicę Adelą. Podczas wakacji w Boleborzy nawiązał romans z córką kucharki – Justyną Bogutówną. Ponieważ rodzice nie mogli dalej finansować jego nauki, Zenon podjął współpracę z pismem Niwa (dzięki znajomościom z Czechlińskim) i odnowił znajomość z Elżbietą, której powiedział, że romans z Justyną jest już przeszłością. Po dokończeniu studiów i powrocie z Paryża Zenon został redaktorem naczelnym Niwy i spotykał się zarówno z Elżbietą, jak i z Justyną (załamaną po śmierci matki). Kiedy Justyna zaszła w ciążę, zmusił ją do aborcji i odnalazł Elżbietę (ponieważ ta uznała, że Justyna ma większe prawa do niego, i uciekła do Warszawy). Na pozór wszystko układało się dobrze: Elżbieta i Zenon wzięli ślub, pomagali Justynie, urodziło im się dziecko, a Zenon kontynuował karierę: został prezydentem miasta i miał duże zasługi dla jego rozwoju. Ale spokój rodziny był jednak pozorny, bo Zenon tak naprawdę był wiecznie od kogoś zależny i robił nie to, co by chciał, Elżbieta pomaganiem Justynie próbowała uspokoić sumienie, a Justyna po usunięciu dziecka popadła w obłęd i próbowała popełnić samobójstwo. Kiedy w mieście rozpoczęły się zamieszki spowodowane sytuacją społeczną (zbankrutowała huta), robotnicy wyszli na ulice. Pewnego razu w stronę manifestantów padły strzały, kilku z nich zostało rannych. Po mieście rozeszła się pogłoska, że to Ziembiewicz kazał użyć broni. Finał kariery Ziembiewicza był tragiczny: Justyna, chcąc się na nim zemścić, oblała go kwasem, a on sam popełnił samobójstwo.

To główny wątek powieści, należy pamiętać też o historii Jasi Gołąbskiej, pani Kolichowskiej i rodziców Ziembiewicza. Poza tym bardzo ważne jest to, że losy bohaterów poznajemy nie po kolei, a o tragicznym finale dowiadujemy się na początku utworu.

Główny bohater

Zenon Ziembiewicz, potomek ziemiańskiej rodziny, żeni się z panną Elżbietą Biecką, jednocześnie romansuje z dziewczyną ze wsi – Justyną Bogutówną. Efektem jest ciąża, którą Justyna na życzenie Zenona usuwa. Elżbieta, świadoma sytuacji, pomaga dziewczynie finansowo. Bohater robi karierę, jednak – mimo wyznawanych w młodości ideałów – jako prezydent miasta rozkazuje strzelać do demonstrujących robotników. Z kolei Justyna nie wytrzymuje psychicznie swojego losu – dokonuje na kochanku zemsty, oblewając mu twarz kwasem. Zenon popełnia samobójstwo, a Elżbieta wyjeżdża.

Zdawałoby się – typowa, niezawiła fabuła. A jednak jest to powieść oryginalna.

Schemat trójkąta: mąż – żona – kochanka jest pretekstem, by prowadzić obserwacje i analizy zarówno w warstwie społecznej, jak i psychologicznej.

Finał całej sprawy poznajemy od razu na początku powieści. Dlaczego?
Otóż zamiast pytania „co będzie dalej?” autorka zaprasza czytelnika do bogatej i wielostronnej analizy przedstawionego schematu, do interpretacji zachowań bohaterów. Jest to nowy sposób ujęcia akcji powieściowej i zarazem nowy sposób odkrywania prawdy o rzeczywistości.

Warto także podkreślić, że informacje o tym, co zaszło, przynosi nam nie chronologiczny układ zdarzeń, lecz metoda konfrontacji różnych punktów widzenia. Widać to nawet przy prezentacji postaci – Ziembiewicz w oczach społeczności jest inny niż w oczach Elżbiety, Justyny, w końcu własnych. Taki zabieg daje z kolei efekt pytania: co jest prawdą o człowieku? Czy „jest się takim, jak myślą ludzie, nie takim, jak myślimy o sobie my”?

Granica jako powieść społeczna

Na obraz środowisk społecznych składają się:

środowisko urzędniczo-mieszczańskie (Elżbieta, Zenon, Kolichowska),
ziemiaństwo w Boleborzy (rodzice Zenona),
wielkie ziemiaństwo (Tczewscy),
biedota – służba, chłopi, świat miejskich suteren.

Powyższy przekrój środowisk społecznych autorka charakteryzuje w powieści.

Środowisko urzędniczo-mieszczańskie stwarza pozór uczciwości i sprawiedliwości, operuje argumentem „koniecznego zła”, lecz prawdą o nim jest: uzależnienie, egoizm i karierowiczostwo.
Ziemiaństwo pokroju ojca Zenona jest klasą podupadłą, hołduje jeszcze starym mitom o ważności szlachty, patriotyzmie – lecz w sumie jest jałowe, beznadziejne i odgrywa śmieszną szopkę.
Wielkie ziemiaństwo z kolei to zbiór kukiełkowych postaci, ograniczonych, kultywujących wielkopańskie tradycje, lecz mających pieniądze – to niebezpieczna klasa społeczna.
Biedota wsi i miast to ludzie bez dochodów lub o bardzo małych dochodach. Ich życie to bieda, głód, choroby i śmierć.

Słowem – świat w Granicy jest skonstruowany na podstawie zasady podziałów klasowych. Warstwy klasowe są od siebie odległe; dzieli je sytuacja materialna, poglądy, obyczaje. Nałkowska oskarża rzeczywistość społeczną – źródło krzywd słabszych kosztem mocniejszych, i dlatego Granica jest powieścią o wymowie społecznej.

Polityka w powieści

W latach 30. ukazywało się wiele powieści o zacięciu politycznym. Sprzyjały temu bardzo ciężkie czasy, kryzys. Nałkowska:

Analizuje i ocenia rządy sanacyjne:

Akcja powieści rozgrywa się na przełomie lat 20. i 30. Narasta kryzys ekonomiczny, bogatsze warstwy społeczeństwa nie interesują się biednymi. Poruszony jest też temat protestów robotników, ich nędzy i chorób. Winą za tragiczną sytuację w kraju autorka dość wyraźnie obarcza sfery rządzące.

Obnaża mity polityczne, które całkiem dobrze funkcjonują w społeczeństwie. Tak naprawdę są jednak bezużyteczne i kłamliwe

Mit niezależnego prezydenta – Zenon niby jest niezależnym prezydentem, a tak naprawdę jego kariera to wynik wielu kompromisów. W rzeczywistości Ziembiewicz jest uzależniony od swoich protektorów.

Mit „Niwy” jako pisma bezpartyjnego – Zenon jako dziennikarz łatwo ulega wpływom, np. w zamian za pomoc finansową Czechlińskiego dostarcza mu tendencyjne teksty. Gdy zostaje redaktorem naczelnym, jego niezależność jest pozorna, gdyż właścicielami pisma są Tczewscy.

Mit, że problemy społeczne można rozwiązać na drodze filantropii (tak sądzi Zenon). W ten sposób nie dało się zapanować nad skutkami kryzysu.

Ocenia sytuację polityczną

Oskarża rządy sanacyjne o zachowawczość i nieliczenie się z potrzebami społeczeństwa.
Arystokrację oskarża o demoralizację i przedkładanie interesów prywatnych nad narodowe.

Tematy powieści

Obraz rzeczywistości drugiej Rzeczypospolitej.
Natura ludzka, granice moralności, postrzeganie siebie – wymowa psychologiczna i etyczna.
Temat społeczny – ocena poszczególnych warstw ówczesnego społeczeństwa.
Motyw dworku szlacheckiego. Tym razem mickiewiczowski blask sielanki zakłóca postawa dziedzica Ziembiewicza z jego pociągiem do płci pięknej niższych warstw.
Portret karierowicza (odwrotność idealnego Judyma). Ziembiewicz nie jest może czarnym charakterem, zbrodniarzem ani przestępcą, ale jest świetnym przykładem bohatera ulegającego rzeczywistości, zapominającego o ideałach młodości.

Terminy

Inwersja czasowa fabuły – ukształtowanie fabuły nie respektujące chronologii składających się na nią zdarzeń. Inwersja czasowa fabuły pozwala rozpoczynać narrację od wydarzenia końcowego i ujawniać stopniowo, jak do niego doszło, pozwala także mieszać wydarzenia przypadające na różne epoki biografii bohaterów.

Retrospekcja – przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły. Odmianą retrospekcji jest przywoływanie zdarzeń mieszczących się w zakresie czasowym fabuły, ale wcześniejszych od momentu, w którym się je przedstawia, i na ogół w żaden inny sposób niepokazywanych.

Powieść psychologiczna – typ powieści, który koncentruje się na przedstawieniu życia wewnętrznego postaci, na jej przeżyciach, wyobrażeniach, procesie odczuwania w powiązaniu z sytuacjami społecznymi i obyczajowymi.

Granica w utworze

Chodzi o kilka „granic”.

Społeczno-polityczna, którą materialnie symbolizuje kamienica Kolichowskiej.
Psychologiczna – granica możliwości poznania siebie.
Filozoficzna – granica możliwości poznania świata.

Zobacz:

Granica w pytaniach i odpowiedziach

Na czym polega oryginalność powieści Zofii Nałkowskiej pt. Granica?

Wyjaśnij znaczenie tytułu Granica Zofii Nałkowskiej

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/granica-praca-domowa-2

Zaprezentuj kompozycję powieści Zofii Nałkowskiej pt. Granica

Jaka jest zasadność tytułu Granica, który nosi jedna z najbardziej znanych powieści Zofii Nałkowskiej?

Na czym polega oryginalność powieści Zofii Nałkowskiej pt. Granica?