W literaturze XX wieku widoczny jest – zapoczątkowany już wcześniej – proces odchodzenia od czystych rodzajów i gatunków literackich w stronę różnego rodzaju form synkretycznych. Pisarze łączą różne konwencje stylistyczne, eksperymentują z kompozycją i językiem, rezygnują np. z fabuły (przykładem może być awangardowa forma nouveau roman). Zaciera się też samo pojęcie „literatury pięknej”, która w tradycyjnym ujęciu obejmowała teksty mające przede wszystkim funkcję estetyczną. Dziś tak rozumiana literatura miesza się z innymi typami piśmiennictwa, z wypowiedziami o charakterze informacyjnym, publicystycznym, naukowym, dydaktycznym itp. Skutkiem jest odejście od opartych na fikcji tradycyjnych form literackich w stronę gatunków pogranicznych. Coraz więcej powstaje współcześnie utworów rezygnujących ze zmyślenia na rzecz faktów, utworów mających charakter dokumentalny.
Można wymienić różne przyczyny tego zjawiska, między innymi:
- Wydarzenia XX wieku
Historia przerosła wyobraźnię: druga wojna światowa, później czas totalitaryzmów, szybkich przemian społecznych i politycznych… Takiego świata nie była w stanie dobrze opisywać literatura w dotychczasowym kształcie, np. powieści o zmyślonej fabule, mające narratora obdarzonego prawem oceniania i interpretowania faktów. Dużo lepsze – bo bliższe prawdzie o rzeczywistości – okazały się gatunki z pogranicza literatury i dokumentu czy innych form piśmiennictwa, np. naukowego albo publicystycznego.
- Zmęczenie „tradycyjną” literaturą
Wcześniej powstające formy np. powieści okazały się mało atrakcyjne dla współczesnego czytelnika jako zbyt trudne w odbiorze (dotyczy to zwłaszcza różnych form prozy eksperymentalnej) lub po prostu nudne (bo długie czy mające zawiłą akcję!).
- Wpływ środków masowego przekazu
Radio, prasa, a zwłaszcza telewizja, komentujące zdarzenia otaczającego świata, mają wyraźny wpływ także na literaturę. Dla człowieka współczesnego dużo ciekawsze od zmyślonych opowieści okazują się fakty z życia innych ludzi. Stąd wielka popularność programów typu reality show (przykładami mogą być Big Brother czy Agent), czasopism opisujących różnego rodzaju historie „z życia”, prywatnych stron internetowych. Stanowią one jakąś namiastkę kontaktu z drugim człowiekiem – to poczucie bardzo potrzebne w świecie anonimowości i nadwątlonych więzi międzyludzkich. Również literatura reaguje na tę potrzebę – eksplozją dokumentów, prawdziwych biografii.
Ważne cechy literatury współczesnej:
- przenikanie się różnych form literackich (np. odmian gatunkowych) i nieliterackich,
- dominowanie dokumentaryzmu,
- często spotykana autobiograficzność,
- wielka popularność gatunków paraliterackich.
Zapamiętaj!
- Literatura faktu – odmiana wprowadzona przez krytyków w okresie 20-lecia międzywojennego; obejmuje utwory będące relacjami z autentycznych wydarzeń, mające charakter dokumentarny. Dziś nazwa używana rzadziej, raczej jako określenie reportażu literackiego.
- Gatunki paraliterackie – ich autorzy skupiają uwagę na oddaniu prawdy historycznej, rezygnują z fikcji literackiej, ale nie z literackości jako takiej (tzn. zwracają uwagę na kompozycję utworu, język itp.). Do gatunków tych zaliczamy między innymi: pamiętnik, dziennik, reportaż, wywiad.
Ważne gatunki i utwory:
Reportaż
Wielka popularność tego gatunku z pogranicza publicystyki i literatury wiąże się z rozwojem prasy. Główną jego cechą jest przedstawianie wydarzeń, których autor był uczestnikiem albo świadkiem. Reportaże zawierają niekiedy elementy fikcji czy fabuły (reportaż literacki), różne bywają też proporcje pomiędzy informacją a autorskim komentarzem do wydarzeń. Ciekawą odmianą jest tzw. powieść reportażowa – dowód na przenikanie się gatunków.
Przykłady:
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall,
- Walczący gryf, Przez cztery klimaty Melchiora Wańkowicza,
- Gra o Himalaje Wojciecha Giełżyńskiego,
- Cesarz, Szachinszach, Imperium, Heban Ryszarda Kapuścińskiego.
Pamiętnik
Gatunek znany od czasów antycznych. Autor przedstawia wydarzenia z przeszłości, zazwyczaj w sposób chronologiczny. Właśnie obecność dystansu czasowego różni pamiętnik od dziennika: narrator (zazwyczaj autor) komentuje fakty, ocenia je, na jego świadomość mają wpływ także późniejsze przeżycia. Odmianą gatunku jest wspomnienie, mające krótsze rozmiary i wyraźniejszy charakter dokumentu.
Przykład:
- Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
Dziennik
Inny typ utworu o charakterze autobiograficznym, łączący dokumentarność (opis faktów, prawdziwych przeżyć autora-narratora) z charakterem literackim. Na dziennik składają się zapiski prowadzone z dnia na dzień, przy czym utwory tego typu występują w wielu odmianach zależnych od zamierzeń autora. Nieco odmienny charakter będą miały teksty przeznaczone do publikacji dopiero po śmierci (np. Dzienniki Marii Dąbrowskiej) od tych trafiających do czytelnika na bieżąco (np. kilka tomów Dziennika pisanego nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego). Ważne jest także to, na czym skupia uwagę autor dziennika: jeśli na zdarzeniach ze świata zewnętrznego – dziennik zbliża się do formy diariusza; jeśli na własnych przeżyciach i emocjach – możemy określić utwór jako dziennik intymny. Inna odmiana: dziennik podróży (np. Obmapywanie Europy Mirona Białoszewskiego, Trzy podróże Jana Józefa Szczepańskiego, Dzienniki podróży… Jerzego Stempowskiego).
Przeczytaj:
- Szkice piórkiem Andrzeja Bobkowskiego.
Dziennik powstawał na emigracji we Francji w latach 1940-1944. Zawiera zaskakująco trafne polityczne komentarze – tak trafne, że niektórzy powątpiewali, by rzeczywiście zostały sformułowane przed wydarzeniami, których dotyczyły. Plus dużo ciekawych refleksji dotyczących literatury i wyjątkowo działający na wyobraźnię opis rowerowej podróży z Lazurowego Wybrzeża do Paryża (dziennik podróży!).
- Dziennik Witolda Gombrowicza
Pisany i wydawany od 1953 roku do śmierci autora w 1969. Dzieło niezwykłe – ironicznie komentujące polską rzeczywistość, kulturę, mentalność. Ważny element autokreacji pisarza – dość przypomnieć słynny wstęp: „Poniedziałek: Ja.; Wtorek: Ja.; Środa: Ja.; Czwartek: Ja”.
Inne przejawy autobiografizmu
Pierwiastki autobiograficzne odnaleźć można nie tylko w utworach paraliterackich, ale też w powstających współcześnie powieściach czy innych utworach fabularnych (np. Dolina Issy Czesława Miłosza, Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego). Niekiedy zresztą trudno ustalić przynależność gatunkową tekstów o takim charakterze. Na przykład Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego opisuje wydarzenia z życia autora, jest jednak czymś więcej: esejem, powieścią dokumentalno-filozoficzną. Ciekawymi formami będą też utwory autobiograficzne mające charakter układu ważnych dla autora haseł, np. alfabetycznego (Alfabet wspomnień Antoniego Słonimskiego).
Wywiad
Forma rozpowszechniona w prasie (czy w ogóle w środkach masowego przekazu), ale taki kształt przybierają też samodzielne publikacje. Rozmowa z wybitnym człowiekiem może być drogą do poznania jego poglądów na wiele problemów, forma pytań i odpowiedzi daje swobodę w podejmowaniu różnorodnej problematyki, a także możliwość dyskusji. Bardzo obszerne wywiady-rzeki można określić jako pamiętniki mówione.
Przykłady:
Rozmowy z Gombrowiczem Dominika de Roux,
Pół wieku czyśćca – wywiad Stanisława Beresia z Tadeuszem Konwickim,
Rozmowy w Dragonei – prowadzone przez Włodzimierza Boleckiego z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim.
Przeczytaj:
- Hańbę domową – zbiór wywiadów Jacka Trznadla z pisarzami o ich postawach w okresie stalinowskim. Wiele mogą powiedzieć już tytuły kolejnych rozmów: Inwazja z obcej planety, Byłem zahipnotyzowany, Niezrozumiały i przerażający amok…
- Mój wiek. Pamiętnik mówiony Aleksandra Wata – w podtytule utworu jest jeszcze informacja: „Rozmowy prowadził […] Czesław Miłosz”. Dla ciężko chorego Wata, odczuwającego straszliwe bóle głowy, opowieści o przeszłości były pomocą, formą terapii. Miłosz nagrywał je na taśmę magnetofonową, a później opracowywał – w ten sposób powstała wyjątkowo ciekawa książka, przedstawiająca środowisko literackie lat międzywojennych, a także doświadczenia więzienne Wata (przebywał w 11 sowieckich więzieniach!).
List
Znany od czasów starożytnych, ale współcześnie ceniony jako kolejna forma literacka pozwalająca na wejrzenie w głąb psychiki autora. Korespondencja wybitnych pisarzy bywa bardziej szczera od dzienników czy pamiętników, mniej w niej autokreacji, a więcej ciekawych komentarzy do bieżących wydarzeń.
Przykład:
listy twórcy paryskiej Kultury Jerzego Giedroycia do Andrzeja Bobkowskiego czy innych współpracowników gazety.
Esej
Gatunek z pogranicza literatury i nauki, mający charakter swobodnych rozważań. Autor dba przy tym o nowe ujęcie tematu, o oryginalność. Esej cechują subiektywizm oraz szczególna dbałość o piękny sposób przekazu myśli. W utworach tego typu poruszane są różne tematy:
- literatura (krytyka literacka), np.: Szekspir współczesny Jana Kotta, Poeci czterech pokoleń Artura Sandauera
- kultura: Rodzinna Europa Czesława Miłosza (to także esej autobiograficzny!), Barbarzyńca w ogrodzie oraz Martwa natura z wędzidłem Zbigniewa Herberta, Przed nieznanym trybunałem Jana Józefa Szczepańskiego
- filozofia: O szczęściu Władysława Tatarkiewicza, Ziemia Ulro Czesława Miłosza
- historia: Zniewolony umysł Czesława Miłosza, Polska Piastów czy Rzeczpospolita Obojga Narodów Pawła Jasienicy.
Zobacz:
Czym jest literatura faktu? Wymień znane ci gatunki i podaj przykłady
100. Scharakteryzuj formy literatury biograficznej i autobiograficznej