Groteska
Estetyka każdej epoki wiąże się ściśle z głoszonym wówczas światopoglądem.
- Jeśli rzeczywistość wydaje się uporządkowana i poznawalna rozumem, realizm wydaje się najlepszym sposobem opisywania świata.
- Jeżeli artysta czuje, że tak nie da się opisać tajemnic tegoż świata, wybierze inne środki wyrazu, np. symbol.
- A jeśli widzi rzeczywistość jako chaotyczną, absurdalną, wybierze groteskę!
Może to właśnie chaos minionego stulecia spowodował, że wiek XX nadał szczególne znaczenie grotesce, choć tę kategorię estetyczną można bez trudu znaleźć także w kulturze wcześniejszych epok.
Gdzie szukać groteski
- Renesans:
- Gargantua i Pantagruel Franciszka Rabelaisgo,
- Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu
- Romantyzm
Utwory:- Edgara Allana Poego,
- Mikołaja Gogola,
- Mickiewicza (III cz. Dziadów – walka diabłów o duszę Senatora, sen Senatora)
- Słowackiego (Kordian – scena rozmowy z papieżem)
- Dwudziestolecie międzywojenne:
- Proces Kafki,
- Ferdydurke Gombrowicza,
- dramaty Witkacego (np. Szewcy czy W małym dworku),
- Bal w Operze Tuwima,
- utwory Gałczyńskiego czy Majakowskiego,
- Mistrz i Małgorzata Bułhakowa,
- dramaty Brechta
- Literatura współczesna
Przede wszystkim utwory dramatyczne (tzw. teatr absurdu) takich autorów, jak:- Beckett (Czekając na Godota) czy Ionesco (Łysa śpiewaczka, Lekcja),
- Różewicz (Kartoteka),
- Mrożek (Tango, Indyk),
- Gombrowicz (Operetka, Ślub, Iwona, księżniczka Burgunda).
W prozie: - opowiadania Mrożka,
- Trans-Atlantyk Gombrowicza,
- Paragraf 22 Hellera,
- Rzeźnia numer pięć Vonneguta
Cechy groteski
(na przykładzie Ferdydurke Witolda Gombrowicza)
- Absurd wynikający z braku jasnych zasad rządzących przedstawionym światem, mieszanie odmiennych porządków motywacyjnych. Na przykład w baśni akceptujemy fakt, że rzucone przez księżniczkę jabłko zamienia się w górę, a w powieści realistycznej spada na ziemię, co najwyżej nabijając komuś guza. W utworze groteskowym może się zdarzyć i tak, i tak… Tak kształtowany świat wymyka się logicznej interpretacji.
Trzydziestoletni Józio zostaje porwany do szkoły, gdzie traktuje się go jak ucznia. Co więcej, sam Józio zachowuje się jak uczeń, mimo że ma świadomość absurdalności swej sytuacji!
Inny przykład: pojedynek na miny zakończony „zgwałceniem przez uszy”.
- Łączenie elementów niepasujących do siebie, sprzecznych, dających wrażenie chaosu, dysharmonii, np.
- tragizmu i komizmu,
- języka podniosłego i potocznego,
- realizmu i fantastyki,
- piękna i brzydoty itp.
- Rzeczywistość Ferdydurke jednocześnie śmieszy i przeraża, np. nieodparcie zabawny pojedynek na miny prowadzi do samobójczej śmierci przedstawiciela chłopiąt. Wyraźnie miesza też pisarz różne odmiany języka.
- Upodobanie do fantastyki i brzydoty, wszystkiego, co przerysowane, dziwaczne, zdeformowane itp.; buduje to atmosferę dziwaczności, niesamowitości.
- Bohaterowie powieści Gombrowicza są karykaturalni, nie można ich odnieść do realności: i nauczyciele, w których „nie postała żadna myśl własna”, Zuta, „nowoczesna pensjonarka”, i jej rodzice, mieszkańcy dworu w Bolimowie itd.
- Bawienie się konwencjami artystycznymi, ostentacyjne ich lekceważenie i parodiowanie.
Pozbawiony sensu tytuł Ferdydurke jest wyraźnym zerwaniem z tradycją literacką, według której tytuł to „wizytówka” utworu, zapowiadająca jego treść. Podobnie zaskakujące jest zakończenie – dowód lekceważenia czytelnika („koniec i bomba,/ a kto czytał, ten trąba”). Pojedynek na miny jest parodią tradycyjnego pojedynku.
- Specyficzny język: zaskakujące neologizmy, rozbijanie związków frazeologicznych, mieszanie różnych odmian języka, zwracanie szczególnej uwagi na jakieś słowa (np. wielokrotne powtórzenia). Często bohaterowie wypowiadają się w sposób, który zupełnie do nich nie pasuje, bywa, że język utworu przypomina bełkot (nie prowadzi do porozumienia).
Ciekawe fragmenty Ferdydurke: schematy językowe w czasie lekcji polskiego, język uczniowski (np. naśladowanie łaciny), język opowieści o Filidorze i Filibercie.
Pesymistyczna wizja XX wieku w literaturze groteskowej
„Człowiek coraz bardziej bytuje w lęku” – te słowa Jana Pawła II można wykorzystać do wyjaśnienia szczególnej roli groteski w literaturze współczesnej. Wiek XX to czas dwóch wojen światowych, totalitaryzmów, zagrożenia indywidualności człowieka… Absurd w sztuce jest odpowiednikiem absurdu w świecie, próbą wyrażenia trudnych problemów egzystencjalnych. Najważniejszymi są samotność, niemożność porozumienia się z innymi ludźmi, bezradność wobec rzeczywistości (nierzadko prowadząca do apatii), brak autorytetów i jasnych zasad. Wojny kazały zastanowić się nad definicją człowieczeństwa i kształtem tworzonego przez nas świata.
- Teoria Czystej Formy Witkacego
Wizja świata i kultury, jaką głosił ten pisarz i filozof, jest katastroficzna – według niego przeżywamy czas najgłębszego kryzysu, zaniku wartości. Człowiek zatracił umiejętność refleksji, odczuwania Tajemnicy Istnienia. Wcześniej prowadziły do niej religia, filozofia (dziś już bez znaczenia), także sztuka. Jeśli jednak współczesna sztuka miałaby umożliwić ludziom przeżycia metafizyczne, musi zostać całkowicie uwolniona od życiowego prawdopodobieństwa, a oddziaływać poprzez konstrukcję dźwięków, słów, gry scenicznej, barw i innych elementów formy. Tak właśnie Witkacy tłumaczył kształt swoich utworów dramatycznych.
- Ferdydurke Gombrowicza
Powieść jest refleksją nad sytuacją człowieka w świecie. Prawdziwa wolność, bycie sobą to mrzonki, w rzeczywistości każdemu z nas społeczeństwo narzuca maski („gęby”), każe odgrywać jakieś role. Zniewolenie człowieka przedstawia Gombrowicz przez opis bezskutecznych starań Józia, pragnącego uciec od społecznych schematów. Dorosły mężczyzna w szkole jest traktowany jak uczeń, nowocześni Młodziakowie uznają go za młodzieńca staroświeckiego, w Bolimowie staje się paniczem z dworu… Nawet miłość okazuje się kolejną „gębą”. Można by się zastanawiać, czy inny sposób kreowania rzeczywistości pozwoliłby na tak wyraziste przedstawienie refleksji pisarza.
- Proces Kafki
Absurdalna sytuacja, w jakiej znalazł się Józef K., ma sens paraboliczny. Bohater został oskarżony, ale nie wie, o co, nie jest w stanie się bronić. Podobna jest sytuacja jednostki w systemie totalitarnym czy w świecie biurokracji, podobnie można interpretować samo istnienie człowieka skazanego na nieuchronną śmierć. Obecność groteski pozwala Kafce na zbudowanie niezwykłego, niepokojącego nastroju oraz podkreślenie wieloznaczności powieści.
- Mistrz i Małgorzata Bułhakowa
Obecność groteski zauważalna jest zwłaszcza w opisie Moskwy lat trzydziestych – wyostrza wszelkie absurdy rzeczywistości totalitarnej. Bułhakow pokazuje świat donosicieli i łapowników, biurokratów (te wszelkie zaświadczenia i idiotyczne przepisy!). Dobry przykład: opis siedziby Massolitu, organizacji pisarzy moskiewskich. W podobnie groteskowy sposób przedstawiają rzeczywistość PRL-u komedie Stanisława Barei, np. Miś.
- Kartoteka Różewicza
Karykaturalny bohater, pozbawiony osobowości, a nawet imienia. Chaotyczny, zdezintegrowany świat. Język pełen frazesów, kalki z mowy propagandy i prasy, bełkot nieprowadzący do żadnego porozumienia. Tak Różewicz opisuje świat po II wojnie światowej, w którym ludzie przeżywają samotność i duchową pustkę – żadne wartości nie ocalały… Bohater dramatu odrzuca wszelkie działania, wciąż leży w łóżku („nie mogę zamienić się w człowieka”). Chór wygłasza bezsensowne komentarze lub recytuje ciągi wyrazów bez żadnego związku.
- Tango Mrożka
Rzeczywistość, w której nie ma żadnych praw i zasad (chaos!), a w niej bohaterowie „witkaco-gombrowiczopodobni”, dumni, że udało im się doprowadzić do całkowitej wolności. Ta wolność okazała się jednak pułapką… Dramat Mrożka jest opowieścią o kryzysie nie tylko rodziny, ale także kultury i całej cywilizacji. Marzący o przywróceniu porządku, wrażliwy Artur zostaje pokonany przez „chama doskonałego” („Zwycięstwo Edka jest rewolucją nihilizmu” – Błoński). Tango jest wielką metaforą problemów współczesnego świata pokazanych w sposób bardzo wyrazisty.
- Czekając na Godota Becketta
Bohaterowie tego dramatu – naiwny, leniwy Estragon oraz stale mądrzący się Vladimir – wciąż czekają, ale codziennie przybiega posłaniec z wiadomością, że Godot przybędzie dopiero następnego dnia. To ciągłe oczekiwanie jest samo w sobie absurdalne, wiąże się z życiową apatią, z wiarą, że „ktoś” odmieni ich życie. Rozmowy bohaterów są bezsensowne, nic z nich nie wynika. Estragon i Vladimir zmieniają poglądy, przeczą sami sobie… Tak Beckett widzi współczesnego sobie człowieka.
Funkcje groteski
- Pozwala na pokazanie obrazu świata „w krzywym zwierciadle” i podkreślenie w ten sposób istniejących w nim absurdów i śmieszności. Sparodiowanie rzeczywistości może służyć zabawie, ale także np. celom dydaktycznym.
- Niekiedy pisarz pragnie zaszokować czytelnika, zaskoczyć go (zob. poezja barokowa).
- Celem literatury groteskowej jest nie tyle pokazywanie świata, ile interpretowanie go, np. podkreśla ona złożoność świata, w którym współistnieją śmieszność i tragizm (por. romantyczny synkretyzm), absurdalności rzeczywistości.
- Śmieszność pozwala „oswoić” to, co jest straszne, daje dystans wobec pokazywanych zjawisk.
Zobacz: