Człowiek myślący o ojczyźnie zazwyczaj nie kojarzy jej z całym państwem. To pojęcie jest jakby za duże, zbyt abstrakcyjne. Konkretem jest przestrzeń mniejsza – jakiś region czy dana miejscowość, miejsce, z którym człowiek się identyfikuje. Zazwyczaj jest to miejsce z dzieciństwa, często po latach idealizowanego. Właśnie takie przestrzenie można określić jako małe ojczyzny albo ojczyzny prywatne. Są one ważnym tematem w prozie XX wieku – przemiany historyczne i społeczne coraz silniej prowokują pytania o tożsamość, o zakorzenienie. Kim jestem? Skąd pochodzę? Co mnie ukształtowało? Na te pytania pomaga w pewnym stopniu odpowiedzieć rekonstrukcja świata lat dziecinnych, będąca zazwyczaj także punktem wyjścia do rozważań nad ludzką egzystencją.
Inspiracją dla twórców powojennych stała się proza Brunona Schulza – pisarza dwudziestolecia międzywojennego, który w opowiadaniach opisywał rodzinny Drohobycz. Rozkwit takiej właśnie „prozy korzennej” nastąpił w latach 60. i 70., a powstałe wówczas utwory można podzielić na trzy wyraźne nurty:
- kresowy (Czesław Miłosz, Tadeusz Konwicki, Andrzej Kuśniewicz, Stanisław Vincenz),
- wiejski (Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski, Edward Redliński),
- żydowski (Julian Stryjkowski, Henryk Grynberg).
Ten podział wiązał się z historią – po II wojnie światowej Polska utraciła kresy, ta sama wojna zniszczyła w naszym kraju kulturę żydowską, a przemiany po 1945 (np. migracje ze wsi do miast), postęp cywilizacyjny sprawiły, że w przeszłość odeszła tradycyjna kultura wiejska.
Motyw małych ojczyzn jest także ważną tendencją w literaturze lat 90., a pojawia się w twórczości takich pisarzy, jak: Paweł Huelle (Weiser Dawidek), Anna Bolecka (Biały kamień), Magdalena Tulli (Sny i kamienie).
Mała ojczyzna – miejsce na mapie, miejsce w pamięci
Drohobycz
Miejsce magiczne opowiadań Brunona Schulza (Sklepy cynamonowe) – choć nazwa miasteczka nie pojawia się ani razu, wiemy, że to świat dzieciństwa autora. Znajdujemy tu dom rodzinny pisarza i sklep bławatny Schulzów, matkę, ojca, służącą Adelę… W Sklepach cynamonowych krzyżują się dwa spojrzenia: dorosłego i dziecka, które postrzega świat jako niesamowity, zmienny, tajemniczy. W tym świecie ojciec hoduje na strychu dziwaczne ptaki, coraz bardziej się do nich upodabniając. Ulice plączą się ze sobą, tworząc labirynt, czas płynie raz szybciej, raz wolniej. W opowiadaniach Schulza wyraźnie widać mityzację rodzinnego miasta – staje się ono symbolem wartości, które pisarza ukształtowały, jego marzeń i lęków. Na zewnątrz pozostaje wszystko to, co niezrozumiałe, obce. W tradycyjny ład miasteczka wkracza już jednak cywilizacja, nowoczesność, którą Schulz kojarzy z drapieżnością i tandetą. Ich symbolem jest ulica Krokodyli.
Gdańsk
- Blaszany bębenek Güntera Grassa
Najsłynniejszy chyba pisarz pochodzący z Gdańska (urodzony w 1927 r.), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1999 r. Choć większość życia spędził w Niemczech, małą ojczyzną, pewnym modelem świata pozostało dla niego rodzinne miasto. „Gdańską trylogią” nazwał swoje utwory: Blaszany bębenek, Kot i mysz, Psie lata. Pierwszy – i najsławniejszy – z nich to surrealistyczna wizja czasu dzieciństwa spędzonego w Gdańsku w cieniu nadchodzącej II wojny światowej.
- Weiser Dawidek Pawła Huellego
Realistyczno-poetycki zapis dorastania pisarza na tle powojennej historii Gdańska (aż po strajki 1980 r.). Tytułowy bohater, trzynastoletni żydowski chłopiec, znika nagle. Ta zagadka zmusza do ciągłego poszukiwania odpowiedzi. Kim był Dawidek? Wysłannikiem nieznanych sił, który wstąpił do nieba? A może duchem dawnego Gdańska?
- Hanemann Stefana Chwina
Wydana w 1995 r. powieść przedstawia tragedię losu jednostki wobec historii. Bohaterem jest gdańszczanin – niemiecki lekarz, który po wojnie postanawia pozostać w mieście. Bezpowrotnie zniszczona przeszłość sprawia, że Hanemann nigdy nie odzyskuje wewnętrznego spokoju.
Wisła
To mała ojczyzna pojawiająca się regularnie w utworach Jerzego Pilcha (np. w Bezpowrotnie utraconej leworęczności). Wisła kojarzy się z porządkiem protestanckiego postrzegania świata, z należącą już do przeszłości arkadią dzieciństwa.
Legenda kresów
Nazwę „kresy” wprowadził po raz pierwszy Wincenty Pol, lecz inspiratorem uczuciowych powrotów nad Niemen był z pewnością Adam Mickiewicz. Jego Pan Tadeusz idealizuje „kraj lat dziecinnych” – powracać będą do niego we wspomnieniach pisarze późniejsi, zwłaszcza ci, których zawirowania polityczne rzucą daleko od tej małej ojczyzny. Utrata terenów wschodnich w wyniku II wojny światowej przyczyni się do powstania legendy kresów, kojarzonych ze swobodą, kultywowaniem tradycji, niezmiennym ładem świata.
Wileńszczyzna
- Dolina Issy Czesława Miłosza (1955)
To powieść autobiograficzna i – jak określił ją sam autor – symboliczna. Dwór, dolina, las nabierają w niej sensów religijnych, stają się znakami jakiegoś kosmicznego ładu. W tym przypominającym raj miejscu dorasta bohater utworu, Tomasz. Poznaje świat, widząc, że sam stanowi część przyrody. Poznaje ludzi, którzy potrafią akceptować swoją odmienność.
- Niezwykłość swojej małej ojczyzny pokazuje Czesław Miłosz także w tomie esejów Rodzinna Europa (1959).
- Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego (1974)
To kolejny powrót do czasów dzieciństwa na Wileńszczyźnie, która jest ostoją odwiecznych porządków, krainą szczęśliwości. Ludzie żyją ustalonym rytmem, mając pewność istnienia wartości moralnych, dobra i zła. W tej scenerii młody, wrażliwy Witold przeżywa swoją pierwszą miłość do Aliny, wchodzi w dorosłość. Jednak wydarzenia swojej powieści umieścił Konwicki w 1939 roku, jakby w cieniu II wojny światowej. Podkreśla to kruchość wyidealizowanej arkadii – wkrótce przestanie ona istnieć, stając się jedynie wspomnieniem.
Galicja
Austria felix – mit Austrii szczęśliwej, monarchii, w której współistniały ze sobą różne kultury, religie, narody, rządzonej przez mądrego cesarza Franciszka Józefa. Kraków i Lwów jako miasta niezwykłe, magiczne. Te motywy pojawiają się w literaturze późniejszych lat.
- Mit Lwowa znajdziemy m.in. we wspomnieniach Józefa Wittlina Mój Lwów (1946),
- powieściach Andrzeja Kuśniewicza Król Obojga Sycylii (1970) i Stan nieważkości (1973)
- czy w znanym wierszu Adama Zagajewskiego Jechać do Lwowa. Ten ostatni utwór kończą znamienne słowa: „Lwów jest wszędzie”. „Wszędzie”, bo stał się częścią mitu, rzeczywistością istniejącą poza realnym światem, gdzieś w sferze pamięci.
Huculszczyzna
- Na wysokiej połoninie Stanisława Vincenza (cykl powstał w latach 1930-1935)
Jak nazwać ten utwór? Pasterską epopeją? Esejem? Gawędą? Poematem? Na wysokiej połoninie wymyka się jednoznacznej klasyfikacji. Utwór pokazuje szczególne miejsce, leżące na styku Polski, Węgier, Rumunii – Huculszczyznę. Pisarz idealizuje swoją małą ojczyznę, która jest dla niego sacrum. Tu żyją w zgodzie Polacy, Ukraińcy i Żydzi, szanując swoją odrębność kulturową i religijną. Tu są realizowane ideały świętego Franciszka – miłość do ludzi i miłość do natury, która jest odbiciem Boskiego ładu. Tak pisze Vincenz o huculskich pasterzach:
Nic im nie zagraża, nic nie pobudza do zawiści, zawsze współradować i współsmucić się gotowi.
Huculski świat prawdziwych wartości przeciwstawia pisarz światu „zewnętrznemu”, w którym coraz wyraźniej widać kryzys wartości, upadek podstawowych zasad.
Mała ojczyzna nie musi być konkretnym miejscem na mapie…
…może mieć także sens metaforyczny, oznaczać pewną kulturę, świadomość, nawet system wartości. Dowodem na to są utwory pokazujące ginące kultury: chłopską i żydowską.
- Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego (1984)
Tytuł (być może aluzja do Pisma Świętego) oznacza zagładę bezpiecznego, tradycyjnego świata. Dotychczasowy porządek rzeczywistości był jasny: praca, ziemia, utrwalone obyczaje. Z czasem piaszczystą drogę zastąpiła asfaltowa, zamiast drabiniastego wozu pojawił się samochód, zanikły rodzinne więzi. Na ziemi ojców nie chcieli pozostać bracia Szymona Pietruszki (narratora i bohatera powieści), rozjechali się po świecie, szukając nowych szans. Cóż pozostało z dawnej wsi? Tylko „kamień na kamieniu”, pustka prowadząca do utraty tożsamości.
- Głosy w ciemności Juliana Stryjkowskiego (1956)
Pisarz, pochodzący z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej, pokazuje świat małego miasteczka przed I wojną światową. To powrót do rzeczywistości, która już nie istnieje („kiedy pisałem, przenosiłem się w inny świat”). W sposób realistyczny i metaforyczny jednocześnie Stryjkowski pisze o porządku modlitw, zasad, obyczajów żydowskich – asymilacja ze światem nieżydowskim prowadzi do zatracenia tych wartości. Czy jednak można bronić ładu za wszelką cenę? Całkowita izolacja od reszty świata – także od wydarzeń historycznych – jest przecież niemożliwa… Żydzi odczuwają z tego powodu poczucie winy – mówi o tym także inna powieść Stryjkowskiego Austeria.
Uwaga!
Motyw małej ojczyzny podejmują też dzieła filmowe – przykładem może być Śląsk, główny temat filmów Kazimierza Kutza. Reżyser, urodzony w 1929 r. w Szopienicach, pokazuje świat, który go ukształtował. Sól ziemi czarnej (1969) przedstawia powstanie śląskie – z punktu widzenia nie wielkiej historii, lecz pamięci rodzinnej (Kutz pochodzi z rodziny powstańców). W kulturę tej małej ojczyzny wprowadza Perła w koronie (1970/71), a zmierzch starego, śląskiego świata pokazują Paciorki jednego różańca (1980). W nakręconym w 1994 filmie Śmierć jak kromka chleba Kutz przypomina tragedię górników z kopalni Wujek.
Zapamiętaj!
- Axis mundi – oś świata, centrum świata; miejsce, z którego bierze się początek świata dla jakiejś grupy ludzi (plemienia, narodu…). Pojęcie wprowadził Mircea Eliade w swoich pracach Sacrum, mit, historia oraz Traktat o historii religii.
- Mityzacja – zabieg polegający na nadawaniu składnikom rzeczywistości znaczeń religijnych, zaczynają one mieć charakter symboliczny, stają się częścią jakiegoś świętego porządku świata.
Zobacz:
Sposoby kreowania arkadii w literaturze – omów na wybranych przykładach.