Operetka Gombrowicza – treść
Nie ma tu akcji i wydarzeń w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Plejadę bohaterów stanowią dziwaczne postacie podzielone na dwie warstwy społeczne: arystokrację i lokajstwo.
- Książę Himalaj, Księżna, Baron Firulet i Hrabia Szarm to, oczywiście, reprezentanci pierwszej grupy.
- Hufnagiel (fałszywy hrabia) i służba – to warstwa niższa.
Można wypunktować następujące fakty porządkujące treść
- Wyścig barona Firuleta i hrabiego Szarma w liczbie zdobytych kobiet i ich rywalizacja o Albertynkę. Wyraża się to głównie dzięki dialogom i gestom, w pojedynku słownym na wzór licytacji karcianej, gry, tańca zalotników i innych groteskowych chwytów.
- Intryga Szarma, który nasyła Złodziejaszków na śpiącą Albertynkę, by móc potem ująć ich i zostać bohaterem w oczach dziewczyny – i dzięki temu zostać jej przedstawionym.
- Pragnienie nagości, które budzi się w Albertynce pod wpływem dotyku Złodziejaszka.
- Bal arystokracji na zamku Himalaj, na którym Złodziejaszki „spuszczone ze smyczy” rozpoczynają burzenie skostniałych form, rzucając się w tłum w swoich złodziejskich celach.
- Przewrót rewolucyjny dokonany przez lokajów pod wodzą Hufnagla. Rewolucja jawi się tu jako piorunująca mieszanka dziwnych znaków i zapadającej ciemności oraz przemian postaci w przedmioty – np. Księżnej Pani w stolik. Dzięki rewolucji postacie obnażają swoje prawdziwe, groźne oblicza.
- Zaginięcie Albertynki i poszukiwania wszczęte przez jej wielbicieli.
- Finał utworu jako triumf nagości. Albertynka odnajduje się nagle w trumnie, z której przy dźwiękach zwycięskiej muzyki powstaje zupełnie naga, wyzwolona z formy stroju.
Bohaterowie
Są to grupy skonwencjonalizowane, charakteryzowane przez szablon, właściwie znów widzimy szereg Form: typ księcia pana i księżnej pani, odpowiedni strój, gest, arystokratyczna wymowa i intonacja, poza – tak, tu bardziej pasuje określenie „poza” niż „Forma”. Z kolei poza sługi – lokaja wyraża się jako np. groteskowe czyszczenie butów państwa. Wszystkie te postacie tworzą barwny świat kukiełek, który stworzył Gombrowicz, by móc ukazać i prześledzić pewne prawdziwe, ludzkie zjawiska i procesy, które przy „realiach” sztucznego, przerysowanego świata widać wyraźniej.
Sens Operetki Gombrowicza
- Temat główny: skrępowanie ludzkości formą i schematem.
- Rewolucja – burzenie skostniałego porządku, ukazanie prawdy, odwieczny zakręt w historii ludzkości, lecz zarazem działanie groteskowe, ośmieszone.
- Miłość i flirt – jako gra ludzi wyrażająca się w utartych gestach.
- Siła i groźba mody (moda = filozofia czasów).
- Konwencje tradycyjnych dramatów poddane zabiegom parodystycznym – np. Fior jako monologujący niczym Konrad z Dziadów poeta romantyczny, intryga miłosna z klasycznej operetki.
Kompozycja
- Operetka odbiega w swojej konwencji zarówno od dramaturgii klasycznej, jak i romantycznej. Jest to dramat groteskowy, który należałoby umieścić w nurcie teatru absurdu, który tworzą dzieła twórców takich jak Beckett, Ionesco czy polskich, jak: Różewicz lub Mrożek. Gombrowicz połączył w swoim utworze groteskę z konwencją operetki, którą znacznie zdeformował.
- Operetka – umieszczenie nazwy gatunku w tytule jest chwytem celowym i przekornym, gdyż jest to jeden z najbardziej schematycznych i rygorystycznych gatunków teatralnych. Operetka jest pochodną opery komicznej, gatunkiem rozrywkowym, łączącym słowo z lekką, melodyjną muzyką, prezentującym żywą akcję opartą na intrydze, która w finale znajduje szczęśliwe zakończenie. Można powiedzieć, że dramat Gombrowicza to swoiste libretto do operetki, gdyż mamy tu i intrygę miłosną, i „wydarzenia” zmieniające rozwój wypadków, i ogromną rolę szybkich kwestii mówionych.
- Odmienna to operetka w porównaniu z klasyką tego gatunku. Świat przedstawiony w dramacie jest zdeformowany. Jeśli chodzi o czas i miejsce – są abstrakcyjne, mimo informacji autora, że akt pierwszy rozgrywa się „coś tak około 1910 roku”, a trzeci – „to już po obu wojnach i po rewolucji”. Stąd w efekcie mamy mieszankę klasycznej operetki wiedeńskiej z dramatem otwartym o filozoficznej wymowie.
Zabiegi awangardowe
- Parodia
Gombrowicz – wróg konwencji – zastosował zabiegi parodystyczne głównie wobec schematów gatunkowych, sparodiował operetkę, odkształcając jej reguły i łącząc z nowoczesnym typem dramatu. Sparodiował typ bohatera romantycznego i monologu jako elementu dramaturgii romantycznej, kształtując postać Fiora. Lecz wykorzystał także parodię przy kształtowaniu wypowiedzi i póz bohaterów, bo parodiują one np. arystokratyczny styl wypowiedzi, rywalizację w zdobywaniu kobiety, wreszcie rewolucję jako zjawisko historyczne i typ wodza-rewolucjonisty, tutaj Hufnagla.
- Groteska
To chwyt lubiany przez Gombrowicza i Operetka może poszczycić się bogactwem scen i postaci groteskowych. Kształt groteskowy, czyli zdeformowany, odkształcony, ma tu np. rewolucja – zamęt i bieganina po scenie, cwałujące hordy lokajskie, onomatopeje – oto jest rewolucja, jej teatralna, Gombrowiczowska wizja. Groteskowe są pozy służby – np. lokaje czyszczą buty panów, używając do tego celu własnych języków. Groteskowe, bo karykaturalne, skarlałe lub prezentujące cechy przesadnie powiększone są postacie arystokratyczne – jak choćby para książęca, ich rewolucyjne przemiany w przedmioty. Groteskowe są gesty i wypowiedzi Fiora lub wodza lokajów Hufnagla.
- Absurd
Jest zasadą, która w nowoczesnej dramaturgii zastępuje realistyczne i prawdopodobne związki ludzi i zdarzeń. Absurdem jest na przyklad fakt istnienia Złodziejaszków – psów spuszczonych ze smyczy, którzy są zarówno ludźmi, jak i zwierzętami. Jest to też chwyt groteskowy. Książę – Latarnia, Księżna – Stolik, pozy, powtarzalność słów, lizanie butów to inne przykłady absurdu. Wybuch i przebieg rewolucji także są obrazem absurdalnym. Absurd umożliwia deformację świata rzeczywistego i konstruowanie sztucznego chyba najbardziej ze wszelkich środków pisarskich.
- Operacja słowem, ruchem, dźwiękiem
Cała filozofia dramatu – protest przeciw konwencji, obłudzie, fałszowi, a poszukiwanie prawdy – odbywa się dzięki specjalnie dobranym wypowiedziom, przerysowanym gestom, zaprogramowanym ruchom i operacji dźwiękiem, dodajmy też światłem, np. przy obrazowaniu rewolucji. Dobrym przykładem na wykorzystanie słowa i gestu jest też dialog barona i hrabiego. Za pomocą pozy obnaża Gombrowicz obłudę ludzkich typów i form, dzięki słowu ukazuje konwencję i fałsz naszych szablonów mowy…
Znaczenie nagości
Centralną postacią tego świata kostiumów jest Fior – kreator mody, władca zewnętrznych wyglądów osób, potężny mistrz kontrolujący życie swoich podwładnych. Natomiast wartością przeciwną, symbolem prawdy i wyzwolenia od Formy jest tu „nagość” – pojęcie sprzeczne przecież z terminem „kostium”. Fior (skojarzenie nazwiska ze słynną osobowością Diora jest słuszne i zaplanowane przez Gombrowicza) jest dyktatorem mody w świecie póz i symbolizuje zniewolenie formą. Nagość to idea, której nośnikiem staje się Albertynka. Moda staje się uosobieniem form, sztuczności, z której człowiek pragnie się wyzwolić.
Gombrowicz stworzył świat masek – Form, w którym rozgrywa się intryga miłosna i przewrót rewolucyjny, po to, by ukazać konwencję jako wrogą, niszczącą człowieka Formę, która musi przegrać z autentyzmem, z pierwiastkiem prawdy tkwiącym w człowieku, reprezentowanym tu przez nagość. Jeszcze raz twórca wystąpił tu jako wróg konwencji.
Zobacz: