Początek Andrzeja Szczypiorskiego

Okoliczności powstania

Została wydana w roku 1986 w Paryżu, jest znana i ceniona na całym świecie, wydania polskiego doczekała się w roku 1989. Składa się z 21 rozdziałów – całostek poświęconych kolejnym bohaterom, którzy powiązani są rozmaitymi zależnościami. Autor – Andrzej Szczypiorski – był postacią znaną we współczesnym świecie polityczno-kulturalnym Polski jako senator, publicysta, pisarz. Jest autorem książek: Msza za miasto Arras, Notatki ze stanu wojennego, Raport ze stanu rzeczy.

 

Początek Andrzeja Szczypiorskiego – treść

• Dzieje Irmy Seidenman

  W czasie wojny piękna Żydówka o nietypowej urodzie blondynki bez trudu uchodzi za Polkę i mieszka w Warszawie jako Maria Gostomska, zajmuje się zaś kontynuacją naukowej pracy męża – lekarza. Zna ją dziewiętnastoletni Paweł i darzy młodzieńczym uczuciem chłopca do kobiety dojrzałej. Irma zostaje aresztowana i doprowadzona na gestapo przez Blutmana, który znał ją jeszcze sprzed wojny. Teraz akcja toczy się szybko – Irma zdążyła szepnąć nieznanemu rikszarzowi adres sąsiada, sąsiad Adam Korda powiadamia Pawła, Paweł działającego w konspiracji kolejarza Filipka – ten zaś swojego przyjaciela Niemca Müllera, który był jego towarzyszem broni jeszcze w dawnych czasach walk z caratem. Müller organizuje ryzykowną mistyfikację w urzędzie gestapo na Szucha, ręcząc za Irmę jako żonę niemieckiego oficera, przeżywa chwilę grozy, gdy dochodzi do konfrontacji z Irmą, o której nie wie nawet, czy rzeczona osoba zna niemiecki, a w tym języku musi się do niej zwrócić… Irma znała niemiecki, akcja się powiodła. Po wojnie Irma pracowała w budynku gestapo przy Alei Szucha, tam bowiem znajdowało się Ministerstwo Oświaty, lecz w roku 1968 na fali antysemickich wydarzeń w Polsce wypowiedziano jej pracę i musiała opuścić kraj jako obca. Jest to bolesne wydarzenie, które bohaterka bardzo przeżywa.
  30 lat po wojnie, w Paryżu doszło do spotkania Irmy i Pawła Kryńskiego, wówczas dojrzałego już mężczyzny, także emigranta rozczarowanego powojenną Polską.

• Dzieje rodziny Fichtelbaumów.

  Główną postacią jest mała Joasia, którą ojciec, ceniony adwokat, pragnie za wszelką cenę wyprowadzić z getta i uratować. Organizują ten „przemyt” dziecka z sędzią Romnickim. Przedwojenny przestępca, lecz honorowy i sympatyczny Wiktor Suchowiak przeprowadza dziecko za odpowiednią opłatą do domu Kryńskich – Pawła i jego matki. Wędrówka nie odbywa się bezkolizyjnie – Piękny Lolo, zarabiający na wyłapywaniu Żydów, przestępuje drogę Suchowiakowi i Joasi, lecz wychodzi z tego spotkania poszkodowany dzięki silnej ręce opiekuna dziewczynki. Jeśli chodzi o Joasię, akcja ma pozytywny rozwój, przekazana siostrze Weronice ocalała jako Marysia Wiewióra, a w roku 1968 także musiała opuścić Polskę i udać się do Izraela. Tu już jako Miriam Wewer wychodzi za mąż i jej właśnie, jako młodej kobiecie pełnej wewnętrznych dylematów, przyszłej matce, poświęcone są ostatnie słowa powieści. Jej ojciec, mecenas Fichtelbaum, ginie w getcie. Natomiast Henryczek, który na początku uciekł z getta i ukrywał się w Warszawie, między innymi dzięki pomocy Pawła, nie wytrzymał tej namiastki wolności. Nie mógł pogodzić się z tym, że jego żydowskie pochodzenie jest widoczne i że dyskwalifikuje go jako gorszą nację, że musi się ukrywać, że ludzie go unikają, że musi umrzeć młodo, nie wiedząc nawet, czym jest miłość. Flirt z prostytutką staje się punktem zwrotnym w jego psychice i życiorysie. Henryk wraca do getta i ginie w powstaniu.

Andrzej Szczypiorski – Początek

Kompozycja

21 rozdziałów, z których się składa, stanowi jakby 21 ogniw łańcucha. Każdy rozdział ogarnia wydarzenia związane z danym bohaterem, jakby „bierze pod lupę” kolejne przypadki, które w sumie łączą się ze sobą, choć niechronologicznie. Pomiędzy opowieść o tych ludziach autor wplata refleksje i dyskusję, dzięki czemu wzbogaca utwór o warstwę filozoficzną. Odgórne spojrzenie (panoramiczne) na bohaterów i ich życiorysy, możliwe dzięki wszechwiedzy i synchronicznemu ułożeniu czasu, czyni powieść freskiem XX w.

• Czas

  Synchronia – równoczesne, panoramiczne, a nie chronologiczne przedstawienie wydarzeń. Szczypiorski sytuuje „obok” historię życia Pawełka Kryńskiego i Irmy Seidenman – w pewnych punktach te historie są styczne, ale naświetlone z innej perspektywy. Oto losy ludzi, o których mowa, stają się materiałem, na który patrzymy perspektywicznie, znamy całość i powinna ona być doświadczeniem życiowym, dawać do myślenia, budzić wątpliwości i skłaniać do refleksji. Niektóre elementy składanki, jaką jest powieść, powtarzają się – a są zarazem nieco inne. Tym samym dowodzą złożoności ludzkich losów i historii XX w.

  Wydaje się, że czas, w którym rozgrywa się akcja, to rok 1942. To prawda, ale zasięg wydarzeń obejmuje niemal osiemdziesiąt lat, jeśli weźmiemy pod uwagę wspomnienia Müllera i Filipka z roku 1905 i relację z wydarzeń roku 1968, a nawet z lat stanu wojennego. Poza tym autor operuje czasem tak, że fabuła nie traci ani napięcia, ani charakteru sensacji. Wiemy bowiem na przykład, że coś się zdarzy, lecz pragniemy wiedzieć jak i poszukujemy tego w dalszych częściach utworu.

• Narrator

  Autor występuje jako narrator wszechwiedzący. Nie jest jednak typowym, obiektywnym, przezroczystym, zdystansowanym przekaźnikiem. Włącza swoje refleksje, oceny, emocje, a nawet ironizuje. Oprócz prezentacji fabuły dużą część „między” wydarzeniami wypełniają fragmenty, które można by nazwać publicystyką, rozważaniem (esejem) filozoficznym lub nawet prozą poetycką.

• Postacie

  Jest ich dość dużo, a w sumie główne i epizodyczne dają przekrój całości społeczeństwa warszawskiego w latach okupacji. Są pośród nich Żydzi i Polacy, dzieci, ludzie sędziwi i młodzi, reprezentanci inteligencji i proletariusze, postacie pozytywne i negatywne, nawet środowisko marginesu społecznego.

• Przestrzeń

  Miejscem akcji jest właściwie okupowana Warszawa. Jest to miejsce podzielone murem getta, przestrzeń różna w oczach różnych osób. Dla ukrywającego się Henryka ulica jest miejscem zagrożenia, a mieszkania więzieniami. Dla konfidentów pokroju Blutmana lub Lola miejscem gromadzenia łupów. Oprócz Warszawy funkcjonują w powieści inne miejsca akcji – Paryż, Niemcy, Izrael. Widzimy bohaterów porozrzucanych po świecie przez różne czynniki, a owe miejsca świata mają jedną cechę wspólną – wciąż stawiają przed ludźmi wyzwanie, konieczność wyboru, są wciąż polem walki dobra ze złem.

 

Tematyka i przesłanie

• Los Żydów i postawa Polaków wobec Holokaustu.
• Walka dobra ze złem.
• Totalitaryzm.
• Pojęcia Boga, Polski, tolerancji.
• Miłość i dojrzewanie.

• Początek to powieść o losie Żydów w czasie II wojny światowej i o postawie Polaków wobec Holokaustu.

  Krzywda wyrządzona narodowi żydowskiemu została zobrazowana przez losy rodzin żydowskich, inteligenckich i kupieckich, Irmy, Fichtelbaumów. Szczypiorski przedstawił problem postawy Polaków wobec Żydów bardzo obiektywnie. Ukazuje akty bohaterstwa w ratowaniu Żydów. Uratowanie Irmy i Joasi, pomoc Henrykowi można do takich aktów zaliczyć. Lecz Szczypiorski nie gloryfikuje społeczeństwa polskiego. Ukazuje typy w rodzaju Pięknego Lola, który zbija majątek na nieszczęściu Żydów, opisuje strach i niechęć warszawiaków na widok Żyda, karuzelę koło murów getta. Zresztą wśród Żydów także wskazuje Szczypiorski postacie i czyny zbrodnicze, czego dowodem jest Bronek Blutman.

• Początek – powieść o walce dobra ze złem.

  Znajdujemy się w kręgu tematów filozoficznych, powieść zaś staje się swoistą metaforą, która obrazuje ludzkość w obliczu dobra i zła. Nie jeden człowiek, lecz całe społeczności muszą wybierać i muszą wziąć udział w tej walce, lecz i sytuacja jest niecodzienna. Czasy wojny, zagrożenia, żywiołu wyzwalają wzmożoną siłę zła i wymagają wiele więcej wysiłków niż czynienie dobra. Nietrudno określić, jakie postacie przyjmuje zło – to mord, okrucieństwo wobec ludzi, nieszczęście dzieci, donos, zdrada, utrata cech ludzkich, brak tolerancji… Szczypiorski charakteryzuje i przedstawia zarówno tych, którzy mu ulegają jak i ludzi, którzy stawiają mu czoła. Zarazem można powiedzieć, że powieść ma też wymowę moralną, bo w obliczu walki dobra ze złem bohaterowie wciąż dokonują etycznych wyborów, ratują nie tylko swoje życie, lecz także hierarchię wartości zagrożoną przez wojnę.

• Początek – powieść o totalitaryzmie.

  Powieść ukazuje narodziny dwudziestowiecznego totalitaryzmu w wydaniu faszystowskim. Obrazuje zjawisko totalitaryzmu jako machinę niszczącą ludzi i ludzkie uczucia, system ucisku. Autor definiuje ów system jako bandytyzm praktykowany w świetle prawa, rzdeptanie wszelkich wartości bez możliwości wyboru… Totalitaryzm został potraktowany w powieści jako potworna cecha XX w. Hitleryzm, faszyzm to dopiero początek. W przekrojowej wizji widzi pisarz Wietnam, Kambodżę, wojny Izraela, wspomina wyrafinowanie Rosjan. Totalitaryzm jako zło wybucha co chwilę na świecie, zmieniają się tylko mundury i narodowość ofiar.

• Początek – powieść o Bogu i tolerancji.

  Niejednokrotnie na kartach Początku padają słowa o Bogu. Wydaje się, że portret ten przedstawia Boga dużo bardziej tolerancyjnego niż ludzie, wyrozumiałego i jedynego – to znaczy ten sam i taki sam jest Bóg Żydów, Bóg chrześcijański, do którego modli się siostra Weronika i ten, w którego nie wierzy ateista Henryczek. Henryk Fichtelbaum wiedzie z Bogiem największe spory i toczy rozmowy jak bohater romantyczny, oskarżając go o niesprawiedliwość. Te romantyczne monologi poddawane są często desakralizacji, np. na miejsce rozmowy z Bogiem Henryczek obiera sobie wychodek. Tolerancja natomiast jest wartością postulowaną w utworze.

• Początek – powieść o miłości i o dorastaniu.

  Pawełek Kryński kochał panią Irmę w skrytości ducha, podziwiając jej piękne ciało, urodę kobiety dojrzałej, pociągającej go w sposób zmysłowy. Jednocześnie platonicznie i duchowo kochał koleżankę Monikę, która zginęła w powstaniu warszawskim. Henryk Fichtelbaum nie znał miłości z kobietą i nie chciał umierać bez tego doświadczenia. Poznał miłość fizyczną dzięki prostytutce, potem zaś wrócił do getta. Wojenna miłość i dojrzewanie nie są głównym wątkiem akcji, są raczej świadectwem tego, jak boleśnie wojna pozbawia młodych ludzi normalnego dojrzewania, jak deformuje uczucia.

• Początek – powieść o Polsce.

  Szczypiorski zamieścił w utworze elementy starej dyskusji o Polakach, o definicji polskości, o tym, jakim krajem jest Polska. Podaje skrajne oceny, lecz tak typowe – od świętości, miłości, poczucia wyższości i dumy z Polski jako ojczyzny po wytknięcie egoizmu, snobizmu, pychy, bałaganiarstwa. Polska jako centrum świata i jako piekielny grajdołek. W rezultacie jej portret zawarty w utworze zdradza złożoność problemu, trudność w jednoznacznym określeniu Polski i Polaków.

Zobacz:

Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach

Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o Polsce, życiu i Bogu

Omów problematykę powieści Andrzeja Szczypiorskiego pt. Początek

Znaczenie tytułu powieści Szczypiorskiego Początek

Początek – jak rozumieć ten symboliczny tytuł powieści Andrzeja Szczypiorskiego?

Na czym polega oryginalna kompozycja Początku Szczypiorskiego?