Starożytność

Historia kultury

V wiek p.n.e.

  • Za sprawą sofistów, wędrownych nauczycieli, rozwija się sztuka wymowy, czyli retoryka. Z głoszoną przez nich względnością prawdy, która pociąga za sobą przyzwolenie na kłamstwa i obłudę, walczy zwolennik stałych idei Sokrates – pierwszy etyk, który wprawdzie nie zostawił po sobie dzieł pisanych, ale jego poglądy wywarły wielki wpływ na filozofów późniejszych.
  • Rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Peryklesa.
  • Około roku 450 p.n.e. – biblijna Księga Hioba i Pieśń nad Pieśniami, ostateczne spisanie Pięcioksięgu.

IV wiek p.n.e.
Dwa największe systemy filozoficzne antyku. Jeden idealistyczny – Platona, drugi, bardziej racjonalny – Arystotelesa.

  • Platon, uczeń Sokratesa, w najsłynniejszym ze swoich dialogów, Państwie, za pomocą słynnej metafory jaskini przedstawia koncepcję świata: prawdziwe są tylko idee – rzeczy same w sobie, bez wiedzy i cnotliwości nie możemy ich jednak poznać i na co dzień widzimy tylko ich odbicia w postaci wszelkich ziemskich rzeczy.
  • Odrzucając idealizm platoński, Arystoteles tworzy koncepcję rzeczywistości, zgodnie z którą jest ona splotem elementów materii z formami nadającymi jej ostateczny kształt. Przekonany o harmonijnej i uporządkowanej strukturze świata, dąży do „wyjaśnienia wszystkiego” – tworzy klasyfikacje rozmaitych zjawisk i bytów, opisuje ich hierarchie i zależności. Zajmuje się prawie wszystkimi dziedzinami ówczesnej wiedzy: fizyką, logiką, przyrodoznawstwem, astronomią, polityką.
  • Podboje Aleksandra Wielkiego.

III wiek p.n.e.

  • System Epikura z Samos, zwany epikureizmem, szkoła głosząca radość życia i uprawiania filozofii jako podstawowy cel i sens egzystencji. Tego optymistycznego nastawienia nie należy jednak mylić z hedonizmem oznaczającym egoistyczną chęć użycia za wszelką cenę, bez liczenia się z konsekwencjami.
  • Początki stoicyzmu (Zenon z Kition), koncepcji, która wywarła wielki wpływ na wieki późniejsze, zakładającej niewzruszoną postawę wobec wszelkich zjawisk dotyczących człowieka – umiar zarówno wobec zła, jak i dobra świata.
  • Podbijanie Italii przez Rzymian.
  • Rozwój Aleksandrii.

II wiek p.n.e.

  • Ciągle działają szkoły filozoficzne wcześniejszych filozofów: Akademia Platońska i Likejon (Liceum) Arystotelesa.
  • Rozkwit Aleksandrii – biblioteka i muzeum.

I wiek p.n.e.

  • Dominacja Rzymu – rządy Cezara, Augusta, Nerona. Powstanie Spartakusa. Rzymianie przejmują dorobek ­grecki, religię i filozofię przekształcają na swój użytek. Prawdziwie oryginalnym dorobkiem Rzymian w dziejach myśli jest stworzenie prawa.

I wiek n.e.

  • Zapoczątkowany w Grecji stoicyzm zdobywa umysły Rzymian: dzieła Seneki i Epikteta – neostoicyzm.
  • W Jerozolimie zostaje stracony przywódca „sekty żydowskiej” Jezus Chrystus. Powstają kolejne Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

III wiek n.e.

  • Za sprawą Plotyna odradza się filozofia Platona – neoplatonizm.
  • „Sekta” zwolenników Chrystusa zyskuje coraz większe rzesze wyznawców.
  • Początki monastycyzmu chrześcijańskiego (święty Antoni).

Przełom wieków IV i V n.e.

  • Pierwszy chrześcijański system filozoficzny, augustynizm: połączenie elementów neoplatonizmu z dogmatami Kościoła katolickiego – święty Augustyn wytycza bieg myśli na prawie osiemset lat, podstawowymi prawami rządzącymi filozofią stają się wiara i bezgraniczny szacunek dla autorytetów.
  • W 395 r. – podział Cesarstwa Rzymskiego na wschodnie i zachodnie. Ostatnie igrzyska olimpijskie. Synod w Rzymie ostatecznie ustala kanon Nowego Testamentu.
  • W 380 r. cesarz Teodozjusz uznaje chrześcijaństwo za religię państwową.

Biblia

Powstawała przez wiele stuleci – od XIII wieku p.n.e. (Stary Testament) aż do I wieku n.e. (Nowy Testament). Napisana została w języku hebrajskim, greckim i aramejskim (tym ostatnim językiem mówił zapewne Jezus). Wersję katolicką stanowi 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu, ale warto wiedzieć, że Biblia jest podstawą różnych religii i występuje w różnych wersjach, istnieją bowiem jeszcze inne księgi o tematyce biblijnej (apokryfy), nieuznawane przez Kościół katolicki za należące do podstawowego kanonu, a uznawane za takie przez inne Kościoły. Stary Testament jest źródłem wiary dla żydów i chrześcijan, Nowy Testament – tylko dla chrześcijan. Dla wszystkich ludzi – wyznawców innych religii bądź ateistów – Biblia może być zbiorem wskazówek moralnych i rozważań o charakterze etycznym, dla całej ludzkości – ważną księgą stanowiącą jedną z podstaw kultury europejskiej, a także źródłem wiedzy historycznej o dziejach ziem i ludów basenu Morza Śródziemnego.

Biblia stanowi źródło gatunków literackich:

  • psalm – pieśń religijna łącząca cechy modlitwy i hymnu;
  • proroctwo – wizja przyszłości narodu lub świata objawiona prorokom, na przykład Apokalipsa św. Jana, czyli objawienie przyszłych losów świata;
  • przypowieść (parabola) – utwór zawierający naukę moralną, w którym wydarzenia i postacie ważne są nie ze względu na swój indywidualny charakter, lecz dlatego, że ilustrują jakieś cechy bądź wartości.
  • W Biblii występują także kazania, dialogi, podania, legendy, modlitwy.

Literatura antyczna

VIII w. p.n.e.
Czas eposów. Homer, wędrowny pieśniarz, uważany za twórcę Iliady i Odysei.

  • Iliada opisuje wydarzenia ostatniego, dziesiątego roku wojny trojańskiej, spowodowanej przez porwanie pięknej Heleny, osnute wokół konfliktu Agamemnona z Achillesem, który, obrażony, wycofuje się początkowo z walki, a przystąpiwszy do niej ponownie, stacza słynny zwycięski pojedynek z Hektorem. Akcję dzieła kończy pogrzeb Hektora.
  • Odyseja opowiada o dziesięcioletniej tułaczce jednego z bohaterów wojny trojańskiej, Odyseusza, obfitującej w niezwykłe i niebezpieczne przygody, podczas których poznajemy charakter Odyseusza, obserwując jego niezłomność, lecz także uleganie namiętnościom, strach i niezwykłą odwagę. U kresu oczekuje bohatera żona Penelopa – przez lata opierająca się zalotnikom, stanowi symbol wierności i kobiecego sprytu. Wędrówka Odyseusza symbolizuje przemiany ludzkiego życia. W obu eposach ważną rolę odgrywają bogowie – sprzyjający lub przeszkadzający bohaterom.

VI/VII wiek p.n.e.
Rozwój liryki greckiej – melika (pieśni solowe): Safona, pieśni miłosne wyrażające uczucia intymne; Ezop, bajki zwierzęce wyszydzające wady ludzkie indywidualne i społeczne; Tyrtajos, elegie wojenne, patriotyczne (wzorce poezji patriotycznej, zwanej tyrtejską).

V wiek p.n.e.
Rozkwit teatru i dramatu greckiego (niewiele tekstów przetrwało do dziś w całości).

  • Tragicy: Ajschylos Prometeusz skowany; Sofokles Król Edyp, Antygona – tragiczne dzieje rodu Labdakidów (rodziny Edypa), problem zmagania się z własnym losem, konieczność tragicznych ludzkich wyborów.
  • Eurypides Medea, Elektra.
  • Arystofanes – jeden z nielicznych twórców komedii (m.in. Ptaki), gatunku znacznie mniej przez starożytnych poważanego.
  • W teatrze obowiązuje zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, a widz powinien doznać katharsis, czyli duchowego oczyszczenia spowodowanego litością i trwogą odczuwanymi wobec losów bohaterów tragedii.

IV wiek p.n.e.
Arystoteles Poetyka – rozprawa teoretyczna wskazująca cechy rodzajów i gatunków literackich, przede wszystkim dramatu, przez wiele późniejszych wieków traktowana jako wzorzec tworzenia wszelkiej literatury wedle zasady mimesis, określającej naśladowanie natury, i zasady decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Najświetniejsza poezja rzymska

  • Wergiliusz Eneida, epos wzorowany na eposach greckich, opisujący ucieczkę Eneasza z płonącej Troi i jego wędrówkę wspieraną przez Neptuna (Posejdona). Wykonując obowiązek nałożony przez wyrocznię, bohater porzuca ukochaną, aby założyć Rzym – idea obowiązku i poświęcenia wobec ojczyzny; Wergiliusz to także twórca i popularyzator gatunku sielanki.
  • Horacy Pieśni (Carmina), Ody – różnorodna tematyka: obyczajowa, religijna, miłosna, patriotyczna; do dziś wykorzystuje się wiele motywów znanych z tych utworów – carpe diem (Oda do Leukonoe), Exegi monumentum… (Pieśń 30, ks. 3, „pomnik stworzyłem trwalszy niż ze spiżu”).
  • Owidiusz Sztuka kochania; Metamorfozy – poemat swoiście interpretujący mitologię grecką i rzymską.

 

Średniowiecze

Historia kultury

Wiek VI – myśliciele kościelni tworzą na podstawie filozofii Augustyna. Następuje czas stagnacji w filozofii.

  • W 476 r. upada Cesarstwo Zachodniorzymskie, stolica zostaje przeniesiona do Konstantynopola.
  • Na przełomie wieków VIII i IX – ożywienie nauki za panowania króla Karola Wielkiego – renesans karoliński, rozwój szkolnictwa i literatury nadal w duchu scholastycznym.
  • Wiek X to czas chrystianizacji pogan. W 966 r. chrzest przyjmuje władca Polan Mieszko I. Działalność Cyryla i Metodego na Słowiańszczyźnie.
  • Wiek XI – czas wypraw krzyżowych. Działalność katarów w Europie. Powstaje pierwszy uniwersytet, w Bolonii, oraz szkoły katedralne w Krakowie.
  • Wiek XII – wielki rozwój scholastyki (kościelnego sposobu nauczania trzymającego się ściśle dogmatów wiary), głównie za sprawą Tomasza z Akwinu, późniejszego świętego. Jego system korzystający z dorobku Arystotelesa staje się nową oficjalną filozofią Kościoła katolickiego. Oddzielona zostaje wiara od rozumu i teologia od filozofii.
  • Franciszek z Asyżu, późniejszy święty, zakłada zakon franciszkanów.

Literatura na świecie

  • Wiek epiki rycerskiej ukazującej etos rycerski (chansons de geste – pieśni o czynach): Pieśń o Rolandzie, pierwowzory Dziejów Tristana i Izoldy, Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska Pieśń o Cydzie, także eposy ruskie.
  • Jacopo da Voragine Złota legenda – zbiór opowieści hagiograficznych.
  • Pieśń o Nibelungach – niemiecki epos rycerski.

Literatura polska

Wiek XI
Początki piśmiennictwa łacińskiego na ziemiach polskich

  • żywoty świętego Wojciecha i żywot Pięciu Braci Męczenników.
  • Bulla gnieźnieńska – dokument zwany złotą bullą języka polskiego ze względu na liczne nazwy polskie.
  • Rok 1118 to końcowa data Kroniki Galla Anonima, prawdopodobnie mnicha francuskiego piszącego po łacinie, przebywającego na dworze Bolesława Krzywoustego (króla przedstawiono tu jako wzorzec dobrego władcy).
    Pod koniec wieku najprawdopodobniej powstały pierwsze strofy Bogurodzicy.

Początek wieku:

  • Kronika polska Wincentego Kadłubka – bajeczne dzieje Polski spisane po łacinie, podręcznik uniwersytecki na początku XV w.
  • Kazania gnieźnieńskie; Biblia królowej Zofii – tłumaczenie Starego Testamentu.
  • Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (do roku 1480) – napisana po łacinie kronika mająca charakter naukowego opracowania dziejów Polski.
  • Utwory pisane w języku polskim (choć na ogół mające swoje pierwowzory obce), najczęściej anonimowe, łączące elementy świeckie i religijne: Legenda o świętym Aleksym – przykład hagiografii; O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty – poemat obyczajowy; Satyra na leniwych chłopów – satyra społeczna; Żale Matki Boskiej pod krzyżem (Posłuchajcie, bracia miła) – liryczna wypowiedź Matki Boskiej lamentującej nad losem Syna.

 

Renesans (odrodzenie)

Historia kultury

Powstają uniwersytety w Pradze, Wiedniu, Pizie i w 1364 r. w Krakowie.

  • Wynalezienie kompasu i prochu strzelniczego.
  • W 1450 r. wynalezienie druku przez Jana Gutenberga.
  • Spalenie na stosie Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego.
  • Człowiek w centrum zainteresowania nauki – humanizm i antropocentryzm.
  • W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę.
  • W 1453 r. upada Cesarstwo Wschodniorzymskie.
  • W 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, a w 1536 r. Jana Kalwina – początek reformacji. Działalność arian w Polsce.
  • Złoty wiek kultury polskiej.
  • Nowe doktryny społeczno-polityczne Niccoló Machiavellego (Książę) i Thomasa Moore’a (Utopia).
  • W 1543 r. Mikołaj Kopernik wydaje dzieło O obrotach sfer niebieskich.
  • W drugiej połowie XVI wieku wojny religijne w Europie; w 1572 r. tak zwana noc świętego Bartłomieja.
  • Mimo zawartego w 1555 r. pokoju augsburskiego („cuius regio eius religio”) – początek kontrreformacji.
  • Reforma kalendarza, wynalezienie mikroskopu, próba zmierzenia temperatury przez Galileusza.
  • Ostatnie dwudziestolecie przynosi, zwłaszcza na zachodzie Europy, zwątpienie w renesansową ideę harmonijnego i prostego świata.
  • Pierwszy indeks ksiąg zakazanych.

Literatura na świecie

  • Dante Alighieri Boska komedia – jedno z arcydzieł światowej literatury, pełna symboliki wędrówka poety (autora) przez zaświaty, przewodnikiem po piekle i czyśćcu jest Wergiliusz – po niebie jest kochanka narratora – Beatrycze.
  • Francesco Petrarka Sonety do Laury – wzorzec poezji miłosnej na długie wieki.
  • Giovanni Boccaccio Dekameron – zbiór stu nowel, opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez dziesięć osób, które uciekły z Florencji przed zarazą i ciekawymi historiami rozpraszają nudę odosobnienia. Ich opowieści dotyczą spraw obyczajowych, politycznych, społecznych, erotycznych.
  • François Villon Wielki testament – zbiór biograficznych wierszy prezentujących niespokojne życie i światopogląd poety zbrodniarza.
  • Tomasz à Kempis O naśladowaniu Chrystusa – dzieło francuskiego mistycyzmu.
  • Ludovico Ariosto Orland szalony – poemat epicki łączący elementy realistyczne i fantastyczne, opowiadający (z humorem!) dzieje oszalałego z miłości rycerza.
  • François Rabelais Gargantua i Pantagruel – opowieść fantastyczno-satyryczna.
  • Michel de Montaigne Próby (francuskie Essais) – wzorzec nowego gatunku: eseju.
  • William Szekspir Romeo i Julia (1595 r.), Hamlet (1600 r.).

Literatura polska

  • Poeci polsko-łacińscy: Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki.

• Publicystyka polityczna:

  • Andrzej Frycz-Modrzewski O poprawie Rzeczpospolitej (5 ksiąg: O Kościele, O szkole, O obyczajach, O wojnie, O prawach) – napisana po łacinie rozprawa wskazująca konieczność nowatorskich reform w państwie;
  • Piotr Skarga Kazania sejmowe – traktat polityczny uznający kontrreformację za przyczynę spodziewanego upadku Polski.
  • Jakub Wujek – polski przekład Biblii (1599 r.).

Barok

Historia kultury

  • Kontrreformacja i Święta Inkwizycja.
  • Nowa teoria naukowo-filozoficzna Francisa Bacona.
  • Prowadzone przez Galileusza badania astronomiczne – pierwsze użycie lunety.
  • Twórczość Blaise’a Pascala, najpełniej ukazująca charakterystyczne dla baroku tragiczne rozdarcie jednostki pomiędzy nieskończonością a zmienną i niepewną rzeczywistością marnego życia ziemskiego; ten filozof matematyk konstruuje także pierwszą maszynę do liczenia.
  • Dualistyczny (materialno-idealistyczny) system Kartezjusza i jego nowa metoda badań filozoficznych („Cogito ergo sum” – poznanie świata możliwe jest dzięki rozumowi).
  • Nowe założenia do teorii poznania wnosi John Locke: umysł to „tabula rasa”, czysta tablica, wszelka wiedza jest dostępna człowiekowi tylko dzięki doświadczeniu i zmysłom – początek empiryzmu i sensualizmu, wspartych kartezjańskim racjonalizmem.

Literatura na świecie

  • Miguel Cervantes Don Kichot – powieść ukazująca błędnego rycerza poszukującego sensu życia.
  • William Szekspir Hamlet, Makbet – dzieła o charakterze wyjątkowym, trudne do zakwalifikowania, czy to do renesansu, czy do baroku.
  • Giambattista Marino Adonis – szczytowe osiągnięcie marinizmu, oddającego złożoność świata przez operowanie konceptami kontrastami i skomplikowanymi metaforami.
  • John Milton Raj utracony.
  • John Donne – poezja metafizyczna (za życia Donne nie publikował) rozpatrująca zawiłości życia człowieka rozdartego między ludzkimi (cielesnymi) namiętnościami a potrzebami duchowymi.
  • Klasycyzm francuski:
    • Nicolas Boileau Sztuka rymotwórcza – poetyka,
    • Molier Świętoszek, Skąpiec, Don Juan,
    • dramaty Racine’a, Corneille’a,
    • bajki La Fontaine’a i Perraulta.

Literatura polska

  • Mikołaj Sęp-Szarzyński Rytmy abo wiersze polskie – wydrukowane w roku 1601 utwory poety żyjącego w okresie renesansu (zmarłego w 1581 r.).
  • Szymon Szymonowic Sielanki, wydane w 1614 r.
  • Barok w literaturze polskiej to swoiste współfunkcjonowanie nurtu dworskiego z motywami metafizycznymi:
    • Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz,
    • Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia;
    • Wespazjan Kochowski Niepróżnujące próżnowanie.
  • Do tej mieszanki dodajmy nurt sarmacki:
    • Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej, Moralia;
    • Wespazjan Kochowski Psalmodia polska – utwory z czasem ochrzczone mianem tekstów sarmatyzmu oświeconego;
    • Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki – przykład bardzo popularnego w tych czasach pamiętnikarstwa, przejaw tzw. sarmatyzmu szlacheckiego.

Oświecenie i preromantyzm

Historia kultury

  • Początek publicystyki politycznej, w 1748 r. wychodzi Traktat o duchu praw Monteskiusza.
  • Twórczość Jana Sebastiana Bacha i Antonia Vivaldiego.
  • W Polsce: w 1741 r. założenie Collegium Nobilium, a w roku 1747 r. otwarcie Biblioteki Załuskich.
  • Działają francuscy encyklopedyści (wśród nich Diderot). Od 1751 r. zaczyna być wydawana encyklopedia francuska.
  • Pełny rozkwit idei oświeceniowych: liberalizm, racjonalizm, wolność myśli, hasło „sapere aude” (odważ się być mądry, myśl!).
  • Rok 1762: Umowa społeczna Jeana Jacques’a Rousseau – początki sentymentalizmu.
  • Rok 1762: Traktat o tolerancji Woltera – krytyka Kościoła i skostniałych obyczajów społecznych.
  • Immanuel Kant głosi w swej filozofii podejście krytyczne do nauki i świata. Buduje ponadto najdoskonalszy w historii system filozoficzny, dyskutowany do dziś; przewrót kopernikański w epistemologii, kategoryczny imperatyw moralny w etyce.
  • Uznanie przez Kościół teorii Kopernika i Galileusza.
  • Hasła liberalne padają na podatny grunt w Ameryce: w 1776 r. ogłoszenie Deklaracji niepodległości, pierwsze demokratyczne wybory w 1789 r., prezydentem Jerzy Waszyngton.
  • We Francji nadmierny absolutyzm doprowadza do wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej roku 1789 i proklamowania republiki.
  • Muzyka klasyczna Mozarta.
  • Początek rewolucji przemysłowej w Anglii: wynalezienie maszyny parowej przez Watta w 1781 r., maszyny do szycia w 1790 r., pierwsze użycie gazu do oświetlenia miasta.
  • W Polsce: w 1765 r. powstanie Teatru Narodowego. Reforma szkolnictwa: w 1765 r. powstanie Szkoły Rycerskiej, w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych.
  • Publicystyka: Monitor, Wiadomości Warszawskie.
  • Obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
  • Rozbiory Polski w latach 1772, 1793, 1795.
  • W roku 1791– uchwalenie Konstytucji 3 maja.

Literatura na świecie

Powieści:

  • Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe (1719 r.);
  • Jonathan Swift Podróże Guliwera (1726 r.).

Powiastki filozoficzne:

  • Wolter Kandyd (1759 r.) – ostra satyra na stosunki społeczne, polemika z optymizmem filozofii oświeceniowej;
  • Denis Diderot Kubuś Fatalista i jego pan.

Początki sentymentalizmu:

  • Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza; Wyznania – pamiętnik do dziś zadziwiający szczerością osobis­tej wypowiedzi;
  • James Macpherson Pieśni Osjana – zbiór uczuciowych utworów rzekomego autorstwa celtyckiego barda;
  • Laurence Sterne Podróż sentymentalna;
  • Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera – dzieje niespełnionej miłości, zakończone samobójstwem nieszczęśliwego kochanka.
  • Fryderyk Schiller Zbójcy – niesprawiedliwość społeczna ukazana na modłę sentymentalno-romantyczną.
  • Donatien de Sade: Justyna, czyli niedole cnoty – niezwykle kontrowersyjny przejaw libertynizmu.

Literatura polska

Znaczące dzieła pojawią się dopiero wraz z rozkwitem oświecenia:

  • Ignacy Krasicki Myszeis; Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776 r.) – uznawane za pierwszą powieść polską – historia szlachcica, który pod wpływem edukacji i doświadczeń przekształca się z „sarmackiego prostaka” w światłego obywatela; Monachomachia i Antymonachomachia – krytyka niemoralnego stylu życia mnichów; Satyry; Bajki i przypowieści – wady i słabości indywidualne i społeczne poddane prześmiewczej krytyce.

Rozwój dramatu zgodnie z dewizą „uczyć bawiąc”:

  • Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarmatyzm;
  • Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła – komedia polityczna ukazująca konieczność reform w państwie, krytykująca sarmatyzm;
  • Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale.
  • Franciszek Karpiński Zabawki wierszem – sentymentalizm.
  • Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymotwórcza – rozprawa o klasycyzmie.
  • Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) (1797).

Romantyzm

Historia kultury

  • Struktura polityczno-społeczna Europy zostaje zaburzona przez potężną falę wojen napoleońskich.
  • Wielkie zainteresowanie wzbudza filozofia Georga Wilhelma Hegla przedstawiająca dzieje świata jako dialektyczny – czyli wyłaniający się z przeciwieństw – rozwój ducha absolutnego, z którego to rozwoju wynikają wszelkie wydarzenia historyczne.
  • Romantyczne hasła braterstwa i wolności znajdują realizację w sprzyjaniu dążeniom niepodległościowym Grecji (1829 r.) i Polski.
  • W Anglii tworzą się pierwsze robotnicze związki zawodowe.
  • Czas prymatu ducha i uczuć w literaturze i filozofii kontrastuje z galopującą rewolucją przemysłową: lokomotywa parowa Stephensona, rozwój kolejnictwa i fabryk. Pierwszy parowiec przepływa Atlantyk.
  • Na polu muzyki tworzą Beethoven, Schubert i Chopin.
  • W 1815 r. założenie Uniwersytetu Warszawskiego.

Literatura na świecie

  • Johann Wolfgang von Goethe Faust cz. I (cz. II w 1832 r.) – wątki klasyczne i romantyczne.
  • August Wilhelm Schlegel Kurs literatury dramatycznej – cykl wykładów określających, czym jest romantyzm.
  • Walter Scott Waverley, Ivanhoe – romantyczne powieści przygodowe.
  • George Byron Giaur, Korsarz – powieści poetyckie o skomplikowanym toku wydarzeń, wprowadzające tajemniczy koloryt i równie tajemniczego bohatera.
  • Jacob i Wilhelm Grimm Baśnie;
  • Mary Shelley Frankenstein – niezwykła wyobraźnia, często okrutna, dająca podstawy późniejszej, także współczesnej fantastyce.
  • Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin – poemat miłosny.
  • Alfred de Musset Spowiedź dziecięcia wieku i Michał Lermontow Bohater naszych czasów – rozrachunek z romantyzmem.

Literatura polska

  • Napisany po francusku Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego to wybitne, ostatnie dzieło oświeceniowego rokoka wedle jednych interpretacji, a pierwsze dzieło romantyczne według innych.
  • Na początku wieku trwa klasycyzm, ale dominuje sentymentalizm: Sofiówka Stanisława Trembeckiego.
  • Spór o romantyzm: Kazimierz Brodziński O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (1818, jedna z umownych dat początku polskiego romantyzmu).
  • Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822, druga z umownych dat początku polskiego romantyzmu), Dziady cz. II i IV, Grażyna (1823) – ludowość, fantastyka, romantyczne widzenie świata, początki problematyki narodowowyzwoleńczej; utwory napisane na zesłaniu w Rosji, po procesie młodzieży wileńskiej (1824 r.): Sonety (1826 r.) i Konrad Wallenrod (1828 r.).
  • Szkoła ukraińska:
    • Antoni Malczewski Maria,
    • Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski.
  • Maurycy Mochnacki O literaturze polskiej w wieku XIX – początki polskiej krytyki literackiej.
  • Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Dziady cz. III (1832 r.) – idea mesjanizmu narodowego; Pan Tadeusz (1834 r.) – nostalgiczne wspomnienie piękna tradycji i przeszłości szlacheckiej; Liryki lozańskie – gorzki rozrachunek z życiem.
  • Juliusz Słowacki Kordian (1834 r.) – Mickiewiczowskiej idei: Polska Chrystusem narodów przeciwstawiona myśl: Polska Winkelriedem narodów; Grób Agamemnona – polemika z tradycją szlachecką, negatywna ocena sarmatyzmu jako winnego upadku Polski; Beniowski – poemat dygresyjny, z ironią i autoironią prezentujący współczesność.
  • Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia (1835 r.) – katastroficzna wizja rewolucji; Psalmy przyszłości – gloryfikacja tradycji szlacheckiej.
  • Cyprian Kamil Norwid Promethidion – idea sztuki jako podstawowego czynnika odrodzenia narodowego i społecznego.
  • W kraju dramaty Aleksandra Fredry, wielka popularność zapomnianych dziś poetów Władysława Syrokomli, Teofila Lenartowicza i powieściopisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Inni poeci krajowi to Wincenty Pol i Kornel Ujejski.

Realizm i pozytywizm

Historia kultury

  • Rozwój teorii społecznych. W 1830 r. zaczyna wychodzić Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte’a. Comte formułuje zasady nauki pozytywistycznej, opartej na naukach przyrodniczych i ścisłych, badającej to, co realne i pewne, odnoszącej się do faktów społecznych i politycznych.
  • Zupełnie niedoceniony tworzy swą tragiczną filozofię egzystencjalną Søren Kierkegaard.
  • Polscy filozofowie mistycy to Adam Mickiewicz – wyznawca towianizmu, i Juliusz Słowacki – twórca filozofii genezyjskiej.
  • W 1848 r. Karol Marks i Fryderyk Engels wydają Manifest komunistyczny. Ich teoria, znana także pod nazwą materializmu dialektycznego, krytykując kapitalizm opierający się na wyzysku klasy robotniczej, zapoczątkowała rozwój doktryny socjalistycznej.
  • W roku 1848 Wiosna Ludów: walki w całej Europie toczone w imię wolności i równości wszystkich ludzi.
  • W nauce przewrót Karola Darwina: teoria ewolucjonizmu.

Literatura na świecie

  • W prozie europejskiej zaczyna dominować realizm, zgodnie z formułą Stendhala, iż „powieść jest zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”:
    • Honoriusz Balzak – cykl Komedia ludzka (w tym Ojciec Goriot); Stendhal Czerwone i czarne;
    • powieści Wiktora Hugo – krytyczna analiza stosunków społecznych, obraz społeczeństwa i kierujących nim norm, potęga pieniądza.
  • Mikołaj Gogol Martwe dusze – gorzka, groteskowa wizja społeczeństwa.
  • Aleksander Dumas Trzej muszkieterowie – powieść przygodowa.
  • Pojawiają się dzieła pisarzy amerykańskich: James F. Cooper Ostatni Mohikanin; Edgar Allan Poe Groteski i arabeski – fantastyka z pogranicza romantyzmu i symbolizmu.
  • Poezje Charles’a Baudelaire’a Kwiaty zła wywołują w mieszczańskim społeczeństwie zgorszenie, ale zapoczątkowują nowy nurt w sztuce – symbolizm.

Literatura polska

  • Wielkie dzieła Cypriana Kamila Norwida, tworzącego jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX wieku: Vade-mecum, Rzecz o wolności słowa, Pierścień wielkiej damy.
  • Pierwsza faza pozytywizmu to literatura tendencyjna i dynamiczny rozwój publicystyki propagującej idee nowej epoki, nowele Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej. Marta, Meir Ezofowicz – powieści Orzeszkowej ukazujące realizację haseł równouprawnienia kobiet i Żydów; Szkice węglem Sienkiewicza i Powracająca fala Prusa – konieczność pracy organicznej i pracy u podstaw.
  • Dojrzała faza pozytywizmu to nadal rozpatrywane przez literaturę problemy społeczne, ale często w szerszym kontekście – pytań o naturę ludzką i, w związku z nią, o możliwość realizacji optymistycznego programu pozytywistycznego; problemy egzystencjalne, motywy dekadenckie. Dominuje proza realistyczna i naturalistyczna. Nad Niemnem Orzeszkowej (1887 r.), Lalka Prusa (1890 r.). Eksponowane są także wątki historyczne: Trylogia Sienkiewicza (lata 1884 – 1888), tegoż Quo vadis (1896 r.; Nagroda Nobla w 1905 r.). Twórczość Adama Asnyka, „poety czasów niepoetyckich” i Marii Konopnickiej.
    • Pisarze pozytywistyczni tworzą jeszcze w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Za ukoronowanie twórczości Orzeszkowej można uznać cykl nowel Gloria victis, w którym autorka mówi o chwale należnej powstańcom roku 1863.

Modernizm (Młoda Polska)

Historia kultury

  • Kontynuacja pozytywizmu: Taine i Renan, oraz ewolucjonizmu: Darwin i Spencer.
  • Filozofia zostaje zdominowana przez racjonalne i materialistyczne założenia nauk ścisłych.
  • Niekwestionowana indywidualność to Fryderyk Nietzsche. Jego koncepcja nadczłowieka, stojącego poza dobrem i złem, pociąga za sobą relatywizm w epistemologii i etyce.
  • Edison konstruuje żarówkę, rozwija się produkcja karabinów powtarzalnych Winchestera, bracia Lumière tworzą kinematograf, Marconi radio, a Bell telefon.

Literatura na świecie

  • Tendencje realistyczno-naturalistyczne, ale równie silne symboliczno-wizyjne. Pisarzy interesują zarówno problemy sztuki i jej miejsca w świecie, jak i problemy społeczne.
  • W wielu utworach poddaje się analizie zakłamanie życia rodzinnego (Henryk Ibsen Nora albo Dom lalki, Dzika kaczka; August Strindberg Taniec śmierci).
  • Fiodor Dostojewski Biesy, Bracia Karamazow, Zbrodnia i kara – problematyka moralna i religijna, kwestia wartości najważniejszych.
  • Lew Tołstoj Anna Karenina, Gustaw Flaubert Pani Bovary, Antoni Czechow Trzy siostry – problem zasad i norm społecznych oraz rodzinnych, rola kobiety w społeczeństwie, równouprawnienie i poszukiwanie wolności przez kobiety.
  • Knut Hamsun Głód, Emil Zola Germinal, Henryk Ibsen Dzika kaczka – nędza, nierówność materialna, problem sprawiedliwości społecznej, prawdy życiowej i prawdy jako wartości absolutnej.
  • Maurycy Maeterlinck Ślepcy, Oskar Wilde Portret Doriana Graya – symboliczna wizja jednostki zagubionej, poszukującej własnej tożsamości, także problem istoty sztuki.
  • Joseph Conrad Lord Jim – odpowiedzialność jednostki wobec samej siebie i społeczeństwa, ranga dokonywanych wyborów, cena ich konsekwencji.

Literatura polska

  • Samookreślenie się nowej epoki związane jest z cyklem artykułów programowych Artura Górskiego pt. Młoda Polska (1898 r.) oraz Confiteor i O nową sztukę Stanisława Przybyszewskiego (1899 r.).
    • Ale już wcześniej ukazały się utwory zwiastujące nowy światopogląd i nową estetykę:
      • opowiadania Stefana Żeromskiego (Siłaczka, Rozdzióbią nas kruki, wrony…),
      • poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera (seria I w 1891 r.).
  • • W powieściach i dramatach w różnorodny sposób podejmowana jest tematyka społeczna (Ludzie bezdomni Żeromskiego, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej) i narodowa (Wesele i inne dramaty Stanisława Wyspiańskiego, Wierna rzeka Żeromskiego), lecz także często jest realizowane hasło „sztuka dla sztuki”.
  • W literaturze, a przede wszystkim w poezji dominuje symbolizm, wspierany innymi stylami: impresjonizmem i ekspresjonizmem; szczególnie przydatne są one do wyrażania indywidualizmu, problemów „nagiej duszy”, nastrojów katastroficznych (Krzak dzikiej róży, Hymny Jana Kasprowicza, Gałąź kwitnąca Leopolda Staffa, Sad rozstajny Bolesława Leśmiana).
  • Z czasem pojawiają się nowe nurty, sugerujące przezwyciężenie dekadentyzmu: franciszkanizm i neoklasycyzm (Księga ubogich Kasprowicza, utwory Staffa).
  • Nowatorskie wykorzystywanie motywów ludowych (Wesele, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera, powieść Chłopi Władysława Reymonta, w 1924 r. uhonorowana Nagrodą Nobla).
  • Odważna tematyka obyczajowa: Dzieje grzechu Żeromskiego.
  • Problemy tradycji i spuścizny narodowej: Wyzwolenie Wyspiańskiego, Popioły Żeromskiego.

Wiek XX

Historia kultury

  • Filozofia Henriego Bergsona – intuicjonizm, i fenomenologia Edmunda Husserla.
  • Teoria względności Einsteina.
  • Psychoanaliza i teoria podświadomości Freuda.
  • W roku 1917 rewolucje lutowa i październikowa w Rosji – teoria Marksa wprowadzona w czyn i przekształcona przez Lenina w marksizm-leninizm.
  • I wojna światowa przynosi wielki rozwój techniki militarnej: lotnictwo, marynarka wojenna, broń ciężkiego kalibru.
  • Optymizm powojenny, ale i rozwój katastrofizmu: Oswalda Spenglera Zmierzch Zachodu.
  • W 1925 r. pierwsze wydanie Mein Kampf Hitlera.
  • Wielki kryzys gospodarczy.
  • Początki telewizji.
  • Rozwój faszyzmu we Włoszech i w Niemczech (od 1933 r. Hitler kanclerzem Niemiec).
  • Lata 1939-1945: druga wojna światowa.
  • Rozwój egzystencjalizmu:
    • Albert Camus Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany;
    • Jean Paul Sartre Byt i nicość.
  • Rozwój eseistyki o tematyce psychologiczno-naukowo-społecznej:
    • Erich Fromm Ucieczka od wolności, Sztuka kochania;
    • Mircea Eliade Traktat o historii religii (1949 r.);
    • Roland Barthes Mitologie.
  • Przełom lat 50. i 60. – tzw. zimna wojna między krajami systemu komunistycznego i kapitalistycznego.
  • Lądowanie człowieka na Księżycu (Neil Armstrong, 1969 r.).
  • Sobór Watykański II – przemiany Kościoła rzymskokatolickiego.
  • Pierwsze transfuzje krwi, pierwszy przeszczep serca (1967 r.), epidemia AIDS (od 1980 r.), pierwsze zapłodnienia in vitro (poza ustrojem ludzkim), dzieci z probówki, klonowanie zwierząt (lata 90.).
  • Filozofia dekonstruktywistyczna Jacques’a Derridy: zakwestionowanie wszelkiego obiektywizmu i możliwości jakiejkolwiek logicznej analizy zjawisk.
  • Francis Foukuyama głosi koniec historii.
  • Manifesty feministyczne.

Literatura na świecie

  • Futuryzm i manifesty futurystów.
  • Awangardowa poezja Guillaume’a Apollinaire’a (Alkohole),
  • Neoklasycyzm Thomasa Stearnsa Eliota (Jałowa ziemia).
  • Nowatorstwo w powieści – specyficzne ukazywanie czasu i przestrzeni, techniki oniryczne, elementy surrealizmu:
  • • Literatura antywojenna: Ernest Hemingway Pożegnanie z bronią, Erich Maria Remarque Na Zachodzie bez zmian.
  • Twórczość Antoine’a Saint-Exupéry’ego: Nocny lot, Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę – humanistyczny personalizm.
  • Jean Paul Sartre Mdłości (1938 r.) oraz Albert Camus Obcy (1942 r.), Dżuma (1947 r.) – egzystencjalizm w literaturze.
  • Rozwój antyutopii:
    • Aldous L. Huxley Nowy, wspaniały świat (1932 r.);
    • George Orwell Rok 1984 (1949 r.).
  • Jednostka wobec społeczeństwa:
    • Jerome Salinger Buszujący w zbożu;
    • William Golding Władca much;
    • Władimir Nabokow Lolita;
    • Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani.
  • Teatr absurdu: Samuel Beckett Czekając na Godota, Końcówka.
  • Niesłychanie popularna jest wciąż literatura faktu – utwory opierające się na autentycznych zdarzeniach, wszelkiego rodzaju wspomnienia i biografie, zarazem równie frapująca jest fantastyka, mitologizacja świata, kreowanie fabuł tajemniczych, obfitujących w zjawiska i zdarzenia zdumiewające.
  • Stale rosnąca popularność literatur egzotycznych, mająca, być może, swój szczyt w latach 60. i 70., kiedy to szczególnie frapowała literatura iberoamerykańska:
    • Alejo Carpentier Podróż do źródeł czasu;
    • Julio Cortázar Gra w klasy;
    • Gabriel García Márquez Sto lat samotności, Miłość w czasach zarazy.
  • Uniwersalny problem wolności jednostki w społeczeństwie, wzbogacony o realia XX wieku, także doświadczenie wojen:
  • Czytelników zachodnich interesują też problemy społeczeństw i państw komunistycznych:
    • Aleksander Sołżenicyn Archipelag GUŁag;
    • Milan Kundera Nieznośna lekkość bytu.
  • W Polsce niezwykłą popularnością cieszy się twórczość Williama Whartona (Ptasiek, Tato).
  • Interesującym zjawiskiem lat ostatnich jest proza Paula Austera (Trylogia nowojorska).

Literatura polska

  • Lata 20. – działalność futurystów (Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, jednodniówka Nuż w bżuhu) i późniejszych grup poetyckich: Skamandra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, pismo Skamander pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego); Awangardy Krakowskiej (Julian Przyboś, pismo Zwrotnica pod redakcją Tadeusza Peipera).
  • Od 1924 r. Wiadomości Literackie, po roku 1939 ukazujące się na emigracji.
  • Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (1924 r.), ocena pierwszych lat wolnego państwa, później Granica Zofii Nałkowskiej (1935 r.) – ocena dojrzałego już państwa.
  • Proza awangardowa:
    • Witold Gombrowicz Ferdydurke,
    • Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą.
    • Teoria Czystej Formy w teatrze (Witkacy).
  • Lata 30. – katastrofizm:
    • Czesław Miłosz,
    • Józef Czechowicz,
    • Julian Tuwim Bal w Operze.
    • Lata 1939-1945 – poezja apokalipsy spełnionej pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Trzebiński, wszyscy zginęli podczas wojny).
  • Po roku 1945 rozrachunek z wojną:
    • • Zofia Nałkowska Medaliony,
    • Tadeusz Borowski – opowiadania oświęcimskie.
    • Kultura coraz bardziej sterowana przez państwo, wprowadzenie cenzury; od roku 1949 fałszujący rzeczywistość realizm socjalistyczny.
    • Po śmierci Stalina i krwawo tłumionych buntach robotniczych w Poznaniu w roku 1956 – tzw. odwilż, czyli chwilowe zelżenie cenzury, nowe zjawiska w kulturze: kabarety, otwarcie się na kulturę Zachodu i emigracyjną.
    • Ośrodki życia polskiego na emigracji działały od 1939 r. na całym świecie. Najważniejszy był w Paryżu – pismo Kultura i wydawnictwo o tej samej nazwie pod redakcją Jerzego Giedroycia położyły nieocenione zasługi dla wolnej polskiej literatury, na przykład wydawano Miłosza, Herlinga-Grudzińskiego, Gombrowicza – ich dzieła były w PRL-u zakazane.
    • Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960 r.) – obraz rozbitej tożsamości inteligenta, zarówno na skutek wojny, jak i pod wpływem rzeczywistości zniewolenia peerelowskiego.
  • Lata 60. bywają nazywane okresem naszej małej stabilizacji – od tytułu jednego z dramatów Tadeusza Różewicza – co dobrze określa stan pewnego zastoju w kulturze niemogącej się swobodnie rozwijać. Na uwagę zasługują utwory Tadeusza Konwickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Sławomira Mrożka (Tango niesie zarówno wymowę uniwersalną, jak też może być rozpatrywane jako obraz rzeczywistości polskiej tych lat).
  • Rok 1968 to kolejna cezura w kulturze: wystąpienia inteligencji i studentów przeciw cenzurze i brakowi wolności powodują falę antysemityzmu sterowaną przez partię i rząd, która zmusza wielu obywateli do opuszczenia, wbrew ich woli, naszego kraju.
  • Lata 70. to w polityce tzw. propaganda sukcesu, ale w literaturze zaczyna dziać się lepiej. Miron Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego po raz pierwszy ukazuje powstanie z perspektywy cywila niezaangażowanego w walkę z okupantem.
    • Poezja Rafała Wojaczka, poetów Nowej Fali (między innymi Stanisława Barańczaka), także twórców starszej generacji, Herberta, Szymborskiej, Białoszewskiego. Proza i poezja Edwarda Stachury.
  • Rok 1976 – bardzo ważna data, uważana za początek niezależnego ruchu wydawniczego – powstanie tzw. drugiego obiegu kultury. Pierwsze pismo poza cenzurą to Zapis, pierwsze książki to Konwickiego Mała apokalipsa i Kompleks polski – groteskowa wizja rzeczywistości peerelowskiej; nielegalne wydania literatury emigracyjnej.
    • Stan wojenny nieco ograniczył drugi obieg, lecz nie zahamował go w pełni, władza nie zdołała już przeciwstawić się rozwojowi wolności słowa.
  • Od 1990 roku nie istnieje już cenzura, co pozwala na podejmowanie nowej problematyki. Rozrachunek z przeszłością komunistyczną można dostrzec w bogatej prozie wspomnieniowej (autobiografie, dzienniki, wywiady, rzeki).

Inne tematy:

  • próba reinterpretacji trudnych problemów przeszłości (Paweł Huelle Weiser Dawidek; Stefan Chwin Hanneman);
  • tematyka feministyczna (powieści Manueli Gretkowskiej, Izabeli Filipiak, Olgi Tokarczuk, poezje Marianny Bocian, Marzanny Bogumiły Kielar),
  • współczesna obyczajowość i życie codzienne (Tomek Tryzna Panna Nikt, Andrzej Stasiuk Dziewięć, Tadeusz Różewicz Kartoteka rozrzucona);
  • fantastyka (wielka popularność twórczości Andrzeja Sapkowskiego);
  • mityzacja współczesności (powieści Olgi Tokarczuk).

Bujnie rozwija się poezja autorstwa zarówno młodszych twórców

  • Marcina Świetlickiego,
  • Jacka Podsiadły),

jak i poetów starszych

  • Tadeusza Różewicza,
  • do niedawna Zbigniewa Herberta i Czesława Miłosza – najnowszy tom To).

Ostatnie lata to czas debiutów najmłodszego pokolenia literatów, którego symbolem stała się Dorota Masłowska.