Dwa ważne dramaty

Kartoteka Tadeusza Różewicza

Awangardowy dramat – antytetatr

Temat:

Człowiek w powojennej rzeczywistości – jego miejsce w świecie, jego psychika i żuycie – to temat główny, ale ujęty nowatorsko. Rzeczywistość dramatu jest absurdalna – w centrum sceny, w leży Bohater, bez określonego wieku i imienia. Raz jest małym chłopcem, raz dorosłym mężczyzną, raz mówią do niego Kaziu, a za chwilę Dzidku itd. Leżącego Bohatera odwiedzają: rodzice, sekretarka, żona, inne postacie. Towarzyszy mu na scenie Chór Starców .

Co jest ważne?

  • Tytuł: Kartoteka to wyrywkowe karty z życia Bohatera. luźne, niepowiązane i nieuporządkowane zdarzenia, fakty, rozmowy. To także świadomość postaci – strumień luźnych skojarzeń i pomysłów. Tytuł oddaje nowatorską technikę dramatu.
  • Pozycja horyzontalna bohatera – jest dotknięty klęską bierności, bezsilności i wewnętrznej pustki. Bohater nie wstanie – utracił niewinność dzieciństwa, wiarę w jakiekolwiek wartości, w miłość, w człowieka. A że jest to człowiek-każdy (everyman) – reprezentuje los całego wojennego pokolenia.
  • Kreacja bohatera – jest antybohaterem i parodiuje klasyczną estetykę dramatu. Ogólna niemożność, utracone wartości i życie w rozsypce – oto jego cechy.
  • Obraz rzeczywistości zawarty w dramacie to świat groteski, śmiesznych postaw i fałszywych wartości. „Czasy są niby duże, ale ludzie trochę mali” mówi Bohater. Wszyscy zmęczeni są „postawą pionową”, panuje ogólna bierność, nie ma żadnych wielkich idei.
  • Koncepcja teatru w Kartotece jest buntem przeciw utartym szablonom i formom. Bohater nie musi działać – jest antybohaterem. Różewicz przywołuje różne konwencje, by je ośmieszyć (np. typ bohatera romantycznego i konwencję klasyczną – chór).

Co pisać, z czym kojarzyć:

  • Tadeusz Różewicz jest uznanym poetą. Oprócz tego jest dramaturgiem nowatorem Sam często mówi o teatrze „realistycznym i poetyckim” – bo inspiracją wielu jego utworów stała się poezja.
  • Kartoteka to absolutnie nowatorska forma teatru. Jej cechą jest „dramaturgia otwarta”, czyli taka konstrukcja, która odbiega od klasycznych reguł teatru, jest luźnym zlepkiem „wysepek”, ramową strukturą bez zamknięcia.
  • taka forma podąża za przesłaniem dramatu. Ma ona swoją jakością wykazać tragedię człowieka współczesnego – jego życia w rozsypce i jego stosunek do tradycji.
  • Koncepcja antyteatru, kojarzy się z angielskim twórcą – Samuelem Beckettem, ale można wskazać jej polskie źródła: choćby twórczość Witkacego i Witolda Gombrowicza.

 

Tango Sławomira Mrożka

Dramat awangardowy

Tematyka:

Zdarzenia w wielopokoleniowej rodzinie Stomilów – która jest nieco dziwna: dziadkowie udają nastolatków, rodzice protestują przeciw wszelakim konwencjom: stroju, zachowania, moralności – syn Artur pragnie ładu, odwołuje się do tradycji starych form – czyli obserwujemy odwrócenie zwyczajowych rodzinnych relacji.

Temat rewolucji – pociąga za sobą kontrrewolucję – pragnienie ładu Artura, próbę zamachu stanu przez wprowadzenie dawnych wartości. Zwycięża zaś „siła” – totalitarny, groźny, bezmyślny Edek. I jest to świetnym zobrazowaniem dziejów rewolucji społeczno-politycznych tego świata.

Co jest ważne:

  • abstrakcyjny dowcip językowy Mrożka (czasem jest protestem przeciw zafałszowaniom oficjalnej mowy naszego języka);
  • „anatomia upodlenia” – przestroga i analiza następującej prawidłowości: zagrożenie atakuje samotnego i osaczonego człowieka; człowiek buntuje się, lecz ulega groźnej sile, poddaje się jej, a nawet zaczyna z nią współdziałać;
  • krytyczny i sceptyczny stosunek do mitów i kanonów polskich, (wieszcza, inteligenta, bohatera romantycznego;
  • kreacja Artura jako współczesnej wersji bohatera romantycznego;
  • finał dramatu – pesymistyczny – zwyciężyły bezmyślność i siła, kryzys wartości jeszcze się powiększył.

Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Z Weselem Wyspiańskiego Podobna jest tu rola tańca zamieszczonego w końcówce utworu i ogarniającego społeczność.
  • Z Szewcami Witkacego gdyż oba dramaty traktują o rewolucji, oba ukazują ciągłą zmienność zwycięzców i zwyciężonych.

 

Dzieła polskiej prozy

Medaliony Zofii Nałkowskiej

Literatura faktu

Tematyka:

  • Medaliony nalezą do literatury lagrowej.
  • Prezentują losy ofiar faszyzmu – zawierają historie wstrząsające: wyrób mydła z ludzi, koszmar obozów koncentracyjnych, prześladowanie żydów, rzeczywistość wojenną i obozową.
  • Każde opowiadanie poświęcone jest innej postaci – sumie przypominają nagrobne medaliony – stąd tytuł.

Co jest ważne:

  • Materiał autorka zebrała podczas pracy w Komisji do Badań zbrodni hitlerowskiej, której była członkiem.
  • Narracja – tworzą ją fragmenty relacji, zawsze prezentowane z punktu widzenia osób mówiących.
  • Bohaterowie – to zwykli, szarzy ludzie, mówią własnym językiem i prezentują tylko własny, wycinek wojennej rzeczywistości, widziany tylko z własnej perspektywy.
  • Styl opowiadań jest zwięzły, surowy, pozbawiony komentarzy – przedstawiane fakty mówią same za siebie.
  • Motto: : „Ludzie ludziom zgotowali ten los.” – jako wyraz przerażenia, że ludzie stworzyli faszyzm, hitleryzm, piece i miejsca kaźni, że są autorami tak strasznej rzeczywistości.

Co pisać z czym kojarzyć?

W opowiadaniach uderza istnienie dwóch perspektyw:

  • Pierwsza – fragmentaryczna, pole wokół jednostki, która postrzega tylko przestrzeń wokół siebie – jest to perspektywa widzenia bliskiego, prawd dotyczących poszczególnych bohaterów.
  • Druga – scalona, panoramiczne spojrzenie na prawdę o obozach – tak straszna, że wydaje się niemożliwa, rzeczywistość „widzenia dalekiego”.

Medaliony wpisują się w krąg utworów dokumentujących istnienie i zbrodnię obozów koncentracyjnych, holocaustu, a także przemian w psychice człowieka w chwili grozy, w warunkach skrajnych. (zestaw z Opowiadaniami Borowskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, literaturą łagrową).

 

Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall

Reportaż – literatura faktu

Tematyka:

  • Tematem reportażu-wywiadu Hanny Krall jest martyrologia Żydów w okresie II wojny światowej.
  • Główna oś to wywiad z zastępcą komendanta ŻOB-u (Żydowskiej Organizacji Bojowej) – Markiem Edelmanem – po wojnie lekarzem kardiologiem.
  • Ważnym tematem jest walka człowieka ze złem i jego miejsce w historii – reportaż Krall dowodzi, ż e człowiek nie jest bezradny – może zdążyć, podjąć pojedynek z losem, Bogiem śmiercią

Co jest ważne?

  • Utwór ukazuje dwie rzeczywistości: wojenną przeszłość, i późniejszą teraźniejszość: ratowanie ludzkiego życia w szpitalu przez lekarza. Obie są „wyścigiem z Panem Bogiem”, oznaczonym celem: zdążyć!. Zdążyć połknąć cyjanek – zanim hitlerowcy znajdą cię, by zabijać i torturować. Zdążyć operować, zanim choroba zabierze pacjenta – uratować ludzkie życie.
  • Kompozycja utworu to reportaż oparty o wywiad + relację odautorska, w jej ramach zawiera autorka rozmowę, opis, informację.
  • Deheroizacja bohaterów –ludzie zmagający się ze złem są tylko ludźmi, nie obcy im głód, strach, oszustwa.

Co pisać z czym kojarzyć?

  • Hanna Krall prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów. Ukazuje w tym także wstrząsające obrazy życia w getcie; chorobę głodową, śmierć dzieci, samobójstwa, handel numerkami życia….
  • Hanna Krall – jak twierdzi – dokonuje „odwirowania z rzeczy nieważnych”. Operuje bardzo oszczędnym stylem. Tylko w takiej formie cierpienie i tragizm Żydów getta, walka o godność, opowieść o bohaterstwie i przyjaźni mogą być prawdziwe.
  • Utwór jest jednym z literackich dokumentów holocaustu – łatwo zestawić go z innymi: opowiadaniami Borowskiego, Początkiem Szczypiorskiego, Medalionami Nałkowskiej, Rozmowami z katem Moczarskiego, z filmami takimi jak Korczak, Polskie drogi, Pianista.

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Powieść autobiograficzna

Tematyka:

Inny świat opisuje dwa lata obozowego życia autora – od aresztowania za przestępstwo „bycia Polakiem” po styczeń 1942 – kiedy to po głodówce protestacyjnej został zwolniony i przedostał się do armii Andersa. Kolejne części utworu dotyczą różnych sfer obozowego życia: praca, posiłki, choroba, spotkania z ludźmi z zewnątrz,. Suma składa się na całość, która ma być nie tylko dowodem potworności, lecz także próbą analizy i zrozumienia tak niepojętego systemu.

  • selekcja i niszczenie słabszych (klasyfikacja ludzi według kotłów);
  • wyższość więźniów przestępczych (urków) nad politycznymi;
  • śmierć – wciąż obecna i stanowiąca cały proces: od chorób, głodu, męki psychicznej, po koniec życia;
  • samobójstwo staje się aktem wolności i stanowienia o sobie;
  • katorżnicza praca;
  • wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo;
  • sponiewieranie ciała ludzkiego: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota;
  • absolutna zmiana znaczeń wartości takich jak miłość, wolność, miłość fizyczna, macierzyństwo.

Co jest ważne?

  • Autor sam przeżył sowiecki obóz w Jercewie – dokonuje beletryzacji faktów, lecz wszystkie są prawdziwe, dlatego mamy do czynienia z literaturą faktu.
  • Inny świat jest chłodną relacją, nie przesyconą zbytnim ładunkiem emocji, ale też nie pozbawioną refleksji filozoficznej.
  • Kostylew i jego proces samookaleczania. „Ręka w ogniu” to bunt Kostylewa przeciw zniewoleniu, to idea: „nie będę dla nich pracował, choćby za cenę swojego cierpienia, zdrowia i życia”.
  • Zagadnienie zdrady i donosu -przesłanie że nie są dopuszczalne w żadnych warunkach.

Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Inny świat – to świat łagru sowieckiego, w którym „preparuje się więźnia” – tzn. człowiek popada w stan, w którym „uczucia i myśli obluzowują się”, „pomiędzy skojarzeniami powstają luki”, coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości – po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu.
  • Skojarz z Dostojewskim – Zapiski z martwego domu – książka autorstwa rosyjskiego pisarza odgrywa ważną rolę w Innym świecie. Grudziński nawiązuje do niej w podtytule (Zapiski sowieckie), w motcie, wreszcie w opowieści o lekturze książki w obozie, o konspiracji z Natalią Lwowną, od której ją otrzymał. . Więźniowie krzyczą wczoraj i dziś – a Rosja jest martwym domem.
  • W powieści Grudzińskiego da wyczuć się ideę, myśl, iż wartości moralne nie ulegają tak łatwo zniszczeniu. Wieczna niezgoda na zło – im gorsze istnieje, tym większa – wieczne poszukiwanie wymiaru człowieczeństwa – we wspomnieniu, w marzeniu, a nawet w samounicestwieniu – są hołdem złożonym „człowiekowi”.

 

Opowiadania (Pożegnanie z Marią) Tadeusza Borowskiego

Zbiór opowiadań

Temat:

Realia obozu hitlerowskiego – Oświęcimia, w którym sam Borowski był więziony.

Psychika człowieka zlagrowanego – zbrodnia hitleryzmu polegająca nie tylko na eksterminacji, ale na ukształtowaniu go w warunkach obozowych.

Co jest ważne?

  • Kreacja bohatera – Tadka, który nie jest postacią pozytywnej ofiary – kombinuje, dostosowuje się d o obozowych praw, sam staje się ich wytworem, cwaniakiem, który chce przeżyć. Nosi cechy biograficzne autora – ale nim nie jest – jest literacką kreacją psychiki ukształtowanej przez system.
  • Przemiana ludzkiej psychiki w warunkach obozu: ludzie obojętnieją na śmierć – w obliczu masowości i codzienności śmierci na cudze cierpienia – w obliczu ciągłego cierpienia., zapominają o dawnym życiu i wartościach.
  • Biografia pisarza i – należał do pokolenia Kolumbów (ur. w roku 1922), w czasie wojny wywieziony do Oświęcimia, po wojnie włączył się w komunistyczny system w końcu popełnił samobójstwo.

Co pisać z czym kojarzyć?

  • Borowski używał w swoich opowiadaniach zachodniej techniki – behawioryzmu – opisu wyglądu postaci i ich zachowania z zewnątrz, bez wnikania w duszę, przemyślenia, wnętrze.
  • Borowski burzy logiczną konstrukcję postrzegania kata i ofiary i pokazuje istotę hitlerowskiej zbrodni – deformację psychiki więźniów, którzy wcale nie pozostają szlachetni i heroiczni.
  • Opowiadania to szczególny przykład literatury lagrowej – zestawić je można z Medalionami, z Rozmowami z Katem , z esejem Szczepańskiego Święty o ojcu Maksymilianie Kolbe, a także z wierszami Tadeusza Różewicza ukazującymi degradację wartości i psychikę człowieka „ po Oświęcimiu”.

 

Początek Andrzeja Szczypiorskiego

Powieść

Temat:

Powieść przedstawia dzieje bohaterów Irmy Seidenman, rodziny Fichtelbaumów sędziego Romnickiego i innych na tle zdarzeń XX wieku – zwłaszcza II wojny światowej. Głównym miejscem akcji jest wojenna Warszawa. Temat wiodący to stosunek Polaków do Żydów, ale także

  • Los Żydów i postawa Polaków wobec Holokaustu.
  • Walka dobra ze złem.
  • Totalitaryzm.
  • Pojęcia Boga, Polski, tolerancji.
  • Miłość i dojrzewanie.

Co jest ważne?

  • Tytuł: Początek – tytuł wieloznaczny i symboliczny. Pesymistyczny – zapowiada narodziny zła, zbrodni, totalitaryzmu jako początku późniejszych podobnych działań nieludzkich. Optymistyczny – to także początek stworzenia nowego życia, nowej możliwości budowania. Nowa epoka, nowi ludzie, to zawsze rodzi nadzieje na nowe dobro.
  • Synchronia – równoczesne, panoramiczne, a nie chronologiczne przedstawienie wydarzeń.
  • Wymiary ­powieści:
    • metafizyczny,
    • historyczny,
    • etyczny,
    • psychologiczny.

Co pisać, z czym kojarzyć?

  • Z tematem martyrologii żydowskiej: podejmują go też:
    • Opowiadania Tadeusza Borowskiego,
    • Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego,
    • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall,
    • Pianista Władysława Szpilmana (adaptacja filmowa w reżyserii Romana Polańskiego).
  • Z motywem karuzeli obok płonącego getta – Wiersz Czesława Miłosza (Campo di Fiori).
  • Z obrazem wojennej Warszawy – łatwo zestawić z następującymi utworami:
    • Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec – opowieść o losach warszawskiej młodzieży działającej w organizacjach harcerskich.
    • Melchior Wańkowicz – Ziele na kraterze – wzruszająca opowieść o losach rodziny pisarza w okupowanej stolicy, o śmierci Krystyny – córki Wańkowicza, która zginęła podczas powstania warszawskiego,
    • Jarosław Iwaszkiewicz – Ikar. Opowiadanie o chłopcu aresztowanym w Warszawie przez Niemców.

Zobacz:

Polska literatura współczesna – zestawienie

Literatura współczesna (przegląd)

Literatura lat 1980-2000. Co możesz o niej powiedzieć?

Jakie podokresy w polskiej literaturze powojennej możesz wyróżnić?

O czym jest Kartoteka Tadeusza Różewicza?

Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach

Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o Polsce, życiu i Bogu

Literatura obozowa na przykładzie Medalionów, Zdążyć przed Panem Bogiem i Opowiadań Tadeusza Borowskiego

Jakim gatunkiem literackim jest Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego?

Wyjaśnij genezę i znaczenie tytułu oraz motto utworu Zofii Nałkowskiej pt. Medaliony

Na co należy zwrócić uwagę czytając Tango Mrożka?