Przeczytaj tekst znanej kolędy Pieśń o narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi…). Spróbuj ją zanalizować i wskazać jej najważniejsze cechy.

Przeczytaj uważnie tekst znanej kolędy Pieśń o narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi…). Spróbuj ją zanalizować i wskazać jej najważniejsze cechy.

Franciszek Karpiński

Pieśń o narodzeniu Pańskim

À Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony;
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice Nieskończony.
Wzgardzony – okryty chwałą,
Śmiertelny – Król nad wiekami!…
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

Á Cóż, Niebo, masz nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście twoje,
Wszedł między lud ukochany,
Dzieląc z nim trudy i znoje.
Niemało cierpiał, niemało,
Żeśmy byli winni sami.
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

 W nędznej szopie urodzony,
Żłób mu za kolebkę dano!
Cóż jest, czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano.
Ubodzy! was to spotkało
Witać Go przed bogaczami!
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

à Potem i króle widziani
Cisną się między prostotą,
Niosąc dary Panu w dani:
Mirrę, kadzidło i złoto.
Bóstwo to razem zmieszało
Z wieśniaczymi ofiarami!…
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

Ä Podnieś rękę, Boże Dziecię,
Błogosław ojczyznę miłą,
W dobrych radach, w dobrym bycie
Wspieraj jej siłę swą siłą,
Dom nasz i majętność całą,
I Twoje wioski z miastami.
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

Uwagi wstępne

W XVI w., obok pieśni bożonarodzeniowych mających ścisły związek z liturgią, zaczęto tworzyć kolędy osnute wokół zwyczaju kołysania Dzieciątka. Pojawiły się w nich polskie realia, szczególny liryzm, zdrobnienia i spieszczenia wyrazów, apo­strofy do Chrystusa i charakterystyczne zwroty kołysankowe. Odmiana ta rozwijała się w okresie baroku, a szczególną popularność zyskała kolęda-kołysanka Lulajże, Jezuniu.

Barok przyniósł też nowe odmiany kolęd:

• realistyczną pasterską (pastorałka,
• mistyczną, często budowaną na zasadzie paradoksalnych zaskoczeń, pełną lirycznej wzniosłości i tkliwości.

Wiek XVIII przyniósł dalszy rozwój twórczości kolędowej.

Najważniejsze elementy treści Pieśni…

• Bogata zawartość refleksyjna i uczuciowa
  Bóg – istota tajemnicza i niepojęta – staje się istotą ludzką, dzieli ludzkie troski i cierpienia, jest nadzieją człowieka. Głęboka i zastanawiająca ilustracja paradok­salnej formuły Boga-człowieka. Zwróć uwagę na fragment:

Cóż, Niebo, masz nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście twoje,
Wszedł między lud ukochany,
Dzieląc z nim trudy i znoje.

„Ziemianie” – oznaczają tu ludzi, istoty ziemskie. Cały wers określa jakby pustkę w niebie powstałą po wejściu Boga „między lud ukochany”. Niebo, które jest adresatem tej strofy, kraina szczęścia, zostało przeciwstawione ziemi, a Chrystus stał się uczestnikiem tych znojów i trudów.

• Prawdy religijne i motywy znane również z legend, apokryfów i z wielu innych kolęd.

• Troska moralna („żeśmy byli winni sami”).

• Zaakcentowanie miejsca należnego ubogim. „Poeta serca” manifestuje swoje sympatie dla ludu, włącza w tłum, w„prostotę” – czyli w „pasterzy”, „ubogich” i „lud ukochany” – nawet królewską delegację („Potem i króle widziani / Cisną się między prostotą”.). Również dary przyniesione przez „widzianych kró­lów” zostały potraktowane na równi z „wieśniaczymi ofiarami”, które – jak łatwo się domyślić – musiały być znacznie skromniejsze.

• Prośba o błogo­sławieństwo dla „ojczyzny miłej”, bo Polska u schyłku XVIII stulecia znajdowała się w niezwykle dramatycznym położeniu. Ostatecznej zgubie starały się zapobiec wspomniane w trzecim wersie piątej strofy „dobre rady”, które miały zapewnić „dobry byt”, czyli pomyślność w szerszym zakresie, wynikającą również z niepodleg­łego bytu. „Dom” jest tutaj symbolem ojczystego kraju. Zaimek „Twoje”, odnoszący się do adresata, nie tylko podkreśla oddanie się Bogu w opiekę, ale i symboliczne ofiarowanie siebie samych. Widoczny jest ton pokory wyrażonej przez podmiot w imie­niu zbiorowości ludzkiej.

Budowa

Dwa człony kompozycyjne:

• Pierwsza zwrotka – wizja narodzin Chrystusa. Narodzeniu Boga towarzy­szą niespotykane zjawiska, tworzy się nastrój niezwykłości.

• Pozostałe cztery strofy – ludzki wymiar narodzin, stąd wyciszenie tonu (spokojny i łagodny ton) i refleksja dotycząca odkupicielskiej misji Chrystusa (skrótowe ukazanie życia Syna Bożego), wątek pasterski w trzeciej zwrotce oraz nuta społeczna (wywyższenie ubogich, wy­mieszanie królewskich darów z „wieśniaczymi ofiarami”). Niedostępny Pan Zastępów okazuje się istotą ludzką – maleńką dzieciną, „Bożym Dziecięciem”.

• Refren:
  A Słowo Ciałem się stało
  I mieszkało między nami
  
  jest cytatem z Ewangelii według św. Jana. Czternasty werset jej prologu brzmi:
  A Słowo stało się ciałem
  i zamieszkało wśród nas.
  I oglądaliśmy Jego chwałę,
  chwałę, jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca,
  pełen łaski i prawdy.
  („Słowo” oznacza drugą Osobę Trójcy Przenajświętszej. „Ciało” według biblistów znaczy tyle, co człowiek).
  Dwu­wiersz ten powraca w każ­dej strofie. Refren zwalnia tempo wypowiedzi, a przez użycie czasu przeszłego wprowa­dza opozycyjność do czasu teraźniejszego (historycznego) na przykład strofy pierwszej.

Podmiot liryczny

W pierwszych sześciu wersach podmiot wypowiedzi przekazuje swoje uczucia, ale nie ujawnia się bezpośrednio. Potem domyślny podmiot jednostkowy włącza się w zbiorowość i odtąd mamy już do czynienia z konsekwentnie występującym zbiorowym podmiotem lirycznym (zaimki i czasowniki w 1. osobie l.mn. tak charakterystyczne dla hymnów i pieśni religij­nych).

Przemieszanie czasów

O narodzeniu Chrystusa poeta pisze w czasie teraźniejszym (historycznym) – sprawia to wrażenie, że czytelnik jest bezpośrednim świadkiem tych niepojętych i niezwykłych wydarzeń. Ale pojawia się też wyjście w przeszłość i domyślnie w przyszłość, co wiąże się z przedstawieniem męki i misji Chrystusa.

Środki stylistyczne:

• antytezy i oksymorony,
• apostrofy,
• pytania retoryczne,
• powtórzenia,
• wykrzyknienia oraz rozmaite składniowe środki stylistyczne.

Na przykład epitet „obnażony” ma naturę sprzeczną z określanym przez niego podmiotem „Pan niebiosów”. Cały wers drugi pierwszej strofy jest oksymoronem i daje efekt paradoksu (Boga wyobrażano zazwyczaj we wspaniałych fałdzistych szatach).

„Ogień krzepnie, blask ciemnieje”,
„wzgardzony – okryty chwałą, śmiertelny – Król nad wiekami!…”

– to także oksymorony.

Charakter inwokacyjny mają strofy druga, trzecia i piąta.

Poeta wprowadza trzy apostrofy, z których każda skierowana jest do innego adresata i pełni inną funkcję.

„Cóż, Niebo, masz nad ziemiany?”

– wers ten zawiera pytanie retoryczne połączone z apostrofą, przez co podmiot liryczny wyraża zdzi­wienie. Adresatem innej apostrofy są „ubodzy”

„Ubodzy! was to spotkało Witać Go przed bogaczami!”

– których podmiot liryczny wynosi ponad innych ludzi. Pierwszy wers piątej strofy

„Podnieś rękę, Boże Dziecię (…) Błogosław ojczyznę miłą”

– to apostrofa do najważniejszego adresata – Chrystusa. Wprowadza ona ele­ment modlitwy do utworu.

„Niemało cierpiał, niemało, Żeśmy byli winni sami”

– powtórzenie akcentuje tu ogrom cierpień Odkupiciela.

Anafory – na przykład powtórzenie tego same­go epitetu:

„W dobrych radach, w dobrym, bycie”.
„Wspie­raj jej siłę swą siłą”

– powtórzenie to daje w efekcie grę słów. To, co zdrowe w organizmie ojczystego kraju, ma być wsparte siłą boską.

Poeta zastosował urozmaiconą składnię. Przeważają zdania krótkie, złożone współrzędnie, zapewniające komunikatywność tekstu. Formę składniową urozmaicają równoważniki zdań.

• Elementy charakterystyczne dla liryki obywatelskiej, społecznej i patriotycznej.
• Artyzm słowa i prostota wyrazu, zmienne tempo wypowiedzi i podporządkowanie układu wersyfikacyjnego kształtowi melodycznemu.