Stanisław Trembecki – Wilk i baranek

Stanisław Trembecki

Wilk i baranek

Informacje wstępne

Wiersz zatytułowany Wilk i baranek ukazał się w trzynastym tomie czasopisma „Zabawy Przyjemne i Poży­teczne” – pierwszego polskiego czasopisma literackiego. Mieścił się w grupie ośmiu bajek objętych wspólnym tytułem: Bajki niektóre Ezopa, w guście de La Fontaine ile możności tłumaczone.

W tym czasie Trembecki był już od kilku lat blisko związany z królem, uczestniczył w obiadach czwartkowych, miał na swoim koncie literackim kilkanaście wierszy okolicznościowych, zapewniających mu w środo­wisku status poety dworskiego.
Pisanie bajek mogło być swego rodzaju wyzwaniem literackim – bajka była gatunkiem, w którym próbowali wówczas swych sił wszyscy poeci, a La Fontaine cieszył się sławą niezrównanego mistrza bajkopisarstwa. Trembecki sam przyznał, że pragną zmierzyć się z mistrzem.

Temat utworu i jego fabuła

pochodzi ze starożytnego zbioru bajek przypisywanych legendarnemu Ezopowi. Znany jest w licznych wersjach późniejszych (m.in. łacińskiej – Fedrusa). La Fontaine opra­cował go w bajce 10. pierwszej księgi swego zbioru.

Analiza i interpretacja

Budowa bajki

• Sentencja plus historia (opowieść o zdarzeniu) połączone wzajemnie – Trembecki pisze „Zaraz wam tego dowiodę”.

• Historia, czyli fabuła, to opowiedziane wydarzenia od spotkania przy strumieniu do tragicznego dla baranka zakończenia sporu.

• Udramatyzowanie sporu poprzez przytaczanie słów obu uczestników zajścia. Są nimi wprawdzie zwierzęta, lecz w bajce – zgodnie z konwencją gatunku – zwierzęta mówią i zachowują się jak ludzie. Ta antropomorfizacja nie pozbawia ich jednak zwierzęcej natury – wyobrażenie wilka jako drapieżnika, głodnego i złego, czy baranka – stwo­rzenia łagodnego i bezbronnego. Nawet w tym sporze wilk atakuje, a baranek tylko broni się. Warto jednak zwrócić uwagę, że cała bajka to spór właściwie bez użycia fizycznej siły.

• Wiersz sylabiczny nieregularny – najswobodniejszy spośród wszystkich używanych w poezji tamtych czasów. Trembecki wzorował się tutaj na La Fontaine’ie.

• Bogactwo języka zasilanego obficie wyraże­niami potocznymi, nawet gwarowymi, ale także czasem rzadkimi i wyszukanymi.

• Dyskretny humor.

Bajka to zdarzenie opowiedziane przez kogoś mądrego i znającego życie, kto na przykładzie jednostkowym dowodzi prawdy ogólnej. To przykład, że tak w życiu (czasem? najczęściej? zawsze?) bywa. Historia baranka rozszarpanego przez wilka mówi o przemocy, o konflikcie siły i ra­cji (słuszności). W konflikcie tym zwycięża siła: baranek ginie, mimo iż dowiódł swej niewinności. Właściwie wiadomo od początku, że tak będzie.

Po co więc historia została opowiedziana?

Pierwszy wers jest sentencją, która ma wyrażać myśl prze­wodnią bajki. Drugi jest zapowiedzią „dowodu”, którym będzie cała reszta utworu. Tutaj bezpośrednio (1. osoba l. poj.) ujawnia się wypowiadający sentencję, a zarazem narrator następującej po niej fabuły. Narrator rozpoczyna swą opowieść, ilustrującą pewną prawdę, już w trzecim wersie utworu. Zostaje określone miejsce akcji (nad strumieniem) i wprowadzony pierwszy bohater – baranek nazwany tu „jagnięciem”. Określenie to ma zapewne podkreślić jego dziecinny wiek. W tę sielankową niemal scenkę wkracza brutalnie drugi bohater – wilk:

Wilk tam na czczo nadszedłszy, szukając napaści,
Rzekł do baraniego syna.

Warto tu zauważyć dwa zabiegi narratora, który od razu sugeruje czytelnikowi ocenę wilka, ale jednocześnie pogardliwie mówi o przyszłej ofierze (nazwanie jagnięcia „baranim synem”). Zwróć uwagę, że obie postacie są bardzo wyraziście zarysowane i kontrastowo zestawione. Obie też są zbudowane z cech ludzkich i zwierzęcych jedno­cześnie.

Następnie zostają przytoczone oskarżenia wilka i zapowiedź kary:

I któż to zaśmielił waści,
Że się tak ważysz mącić mój napitek?
Nie ujdzie ci bez kary tak bezecna wina.

Podkreślona zostaje wyższość wilka i jego po­garda dla baranka. Naturalna czynność jagnięcia (picie wody) przed­stawiona zostaje przez wilka jako przestępstwo i naruszenie jego wilczych praw.
Zwróć uwagę na czasownik „ważyć się” , który został tu użyty w rzadkim dziś znaczeniu „mieć odwagę uczynić co, posuwać się do czego, porywać się na co; odważać się, śmieć”, a współcześnie występuje w zwrotach: „Ani mi się waż!” i „Nie waż się!”.

Inne ważne słowo „waści” (mianow­nik: „waść” będący skróconym „waszeć”) było formą poufałego zwracania się do drugiej osoby, przyjętą w środowisku szlacheckim, z czasem rozszerzoną na niższe stany i wskutek tego odbieraną nie­kiedy przez szlachcica jako lekceważąca.

Następne wersy to informacje o reakcji napadniętego i przytoczone odpowiedzi baranka i znowu podkreślenie nierówności obu bohaterów. Baranek zwraca się bowiem do swego oskarżyciela, używając formuł przyjętych w obcowaniu z osobami wyżej postawionymi w hierarchii społecznej: „panie dobrodzieju”, „racz sądzić” . Zwróć uwagę na podkreślenie wagi przysłówka „łaskawie” – samodzielny wers – który ma tu dosłowny sens: baranek naprawdę zdany jest na łaskę wilka.

Baranek próbuje się bronić – przytacza różne argumenty, ale jest przy tym bardzo ostrożny, by nie urazić wilka. Jaki skutek wywiera ta obrona?

Cóż? jeszcze mi zadajesz kłamstwo w żywe oczy?!

Reakcja wilka jest gwałtowna – taktowna i rzeczowa obrona baranka wyprowadza go z równowagi. Co w takiej sytuacji robi oskarżyciel? Próbuje „zakrzyczeć” racje baranka i bronić się… kolejnym atakiem. Pogróżka i wyzwisko w wersie szesnastym dają czas na wymyślenie no­wego zarzutu. Tempo sporu jest coraz żywsze, wymiana replik bezpośrednia, jak w dramacie, bez udziału narratora, który zabierze głos dopiero przy końcu bajki.

Baranek jednak po raz kolejny zbija zarzuty wilka. Tymczasem wilk po raz kolejny napada:

Czy ty, czy twój brat, czy który twój krewny,
Dość, że tego jestem pewny,
Że wy mi honor szarpiecie;
Psy, pasterze i z waszą archandyją całą
Szczekacie na mnie, gdzie tylko możecie.

Teraz atakowany jest już nie baranek, ale cała zbiorowość wrogów wilka: rodzina, inne owce, wreszcie cała owczarnia, strzegące jej psy i pasterze – „ty” przechodzi w „wy”. Zbiorowa odpowiedzialność???
Muszę tedy wziąć zemstę okazałą – kończy się wywód. Że jest to konkluzja, zamknięcie ostateczne sporu, wskazuje m.in. spójnik „tedy” (tj. więc), odsyłający do wy­liczonych wcześniej rzekomych zniewag, które mają uzasadnić zemstę. Teraz, po długiej przerwie, ponownie wypowiada się narrator. Dopowiada całą historię: wilk przeszedł bowiem od słów do czynów i zjadł baranka. Zwróć uwagę na dynamizm opowiadania, użycie czasu teraźniejszego, wykrzyknienie.

Zauważ!
W całej bajce pojawiają się słowa kojarzące się z sądem i rozprawą sądową: „wina” i „kara”, „sądzenie” w tej „sprawie”. Wyrok: kara = zemsta, i to „okazała”.

Konkluzja

Światem, także ludzkim, rządzi siła! To już zostało powiedziane na początku utworu – umieszczenie tzw. morału, czyli sentencji, na początku. Opowiedziana fabuła potwierdza tylko tę prawdę. Autor pokazuje, w jaki sposób działa przemoc, i przez to angażuje intelektualnie i emocjonalnie, kształtuje postawę sprzeciwu wobec „wilczych praw”. Bo nie użycie siły fizycznej zostało tu opisane i wyeksponowane, ale to, w jaki sposób akty przemocy próbuje się zalegalizować i usprawiedliwić. Być może, do napisania bajki skłoniła Trembeckiego sytuacja polityczna Polski – propaganda zaborców, którzy szukali kruczków prawnych usprawiedliwiających rozbiór Polski.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/oswiecenie/c133-oswiecenie-w-polsce/podaj-podstawowe-cechy-bajki

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c267-lektury-do-egzaminu/bajki-krasickiego-2