Drzewko epok dawnych

Antyk
——————————
Średniowiecze V–XV w.

  • najwyższa wartość – Bóg (teocentryzm)
  • nazwa wieki średnie = pomiędzy antykiem a renesansem
  • uniwersalizm Europy istotną cechą kulturową
  • dualizm życia: doczesność a mistycyzm, wiara w znaki i symbole
  • wyprawy krzyżowe
  • anonimowość twórców
  • ideały: rycerz, król, asceta
  • literatura świecka: epika rycerska, historiografia
  • literatura sakralna – hagiografia

Renesans XVI w.

  • nazwa – odrodzenie ideałów starożytnych
  • najwyższa wartość – człowiek (humanizm, antropocentryzm)
  • szacunek dla nauki
  • zwrot ku wartościom antyku – harmonii, umiarowi, filozofom starożytnym
  • pochwała sławy twórczej, szacunek dla wybitnej jednostki
  • kształtowanie się państw i poczucia tożsamości narodowej
  • wyprawy w świat – odkrycia geograficzne
  • rozwój literatury w językach narodowych – w Polsce twórczość Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego

Barok XVII w.

  • nazwa – na podobieństwo oryginalnej perły, z języka potrugalskiego barocco
  • zwrot ku Bogu i religii
  • epoka wojen, zarazy, śmierci
  • modny motyw vanitas i temat diabła
  • w Polsce ważny sarmatyzm
  • rozwój marinizmu i konceptyzmu w poezji
  • rozwój poezji dworskiej
  • ostatnie lata eposu

Oświecenie XVIII w.

  • nazwa – od światła (rozumu), epoka oświecona w porównaniu z ciemnotą baroku – według badaczy
  • zwrot ku nauce
  • krytycyzm, racjonalizm, empiryzm – naczelne wartości epoki
  • postrzeganie świata jako precyzyjnej maszyny
  • ideał tolerancji, wolnomyślicielstwa
  • klasycyzm dominującym nurtem
  • rozwój sentymentalizmu

 

Tablice Tematów

Wobec antyku

Przykład tematu: Myśliciele i twórcy literatury od średniowiecza po oświecenie wobec dziedzictwa antyku.

Wybór zagadnień

  • Średniowiecze – nie jest w wcale epoką odrzucenia antyku. Dowody: platonizm św. Augustyna, arystotelizm św. Tomasza. Łacina jest językiem urzędowym w średniowiecznej Europie.
  • Renesans – eksplozja ideałów starożytnych, przede wszystkim humanizm. Wartości antyczne – harmonia, umiar, filozofie takie jak stoicyzm i epikureizm. W Polsce twórczość Jana Kochanowskiego.
  • W baroku starożytni autorytetem – sarmatyzm i kariera eposu – Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego, Raj utracony Johnna Miltona.
  • Oświecenie – triumf klasycyzmu – w literaturze, sztuce i architekturze. Antyczne gatunki – bajka, satyra, klasyczne normy tworzenia sztuki (Nicolas Boileau – Sztuka poetycka).

Uwagi do treści

  • To prawda, że renesans z nazwy nawet wskrzesza ideały antyku i jest najważniejszą epoką dla tematu, ale średniowiecze było mocno zakorzenione w antyku i czerpało z poprzedzającej ją kultury. Św. Augustyn pogodził jak mógł ideę platońską z chrześcijaństwem. Św. Tomasz oparł swoją harmonijną filozofię boskiego świata na uporządkowanej strukturze Arystotelesa.
  • Kluczowym dla tematu zagadnieniem jest poezja Jana Kochanowskiego. Jego kunszt i umiejętność połączenia filozofii starożytnych z koncepcją chrześcijańskiego Boga jest warta podkreślenia. Ważne są także tłumaczenia Pieśni Horacego – Kochanowski wprowadza do polskiej literatury kilka problemów – motyw artysty – ptaka, postawę stoicką, ideały epikurejskie. Idea złotego środka wzięta od Horacego staje się naczelną wartością Jana z Czarnolasu.
  • Istotą antyku jest humanizm – dlatego odpowiedź na pytanie, jak późniejsze epoki traktowały temat człowieka, radości życia ziemskiego, nauki jest wskaźnikiem, jaki był ich stosunek do antyku.
  • Barok w Polsce – Sarmaci dowodzą starożytnego rodowodu, przywołują i uznają za swoje ideały starożytnych – waleczność, kult wodza, dumę wojowników. W mowie wtrącają makaronizmy – powołują się wciąż na mitologię, która pojawia się także w poezji, listach, eposie Potockiego. Nie pisz więc o odrzuceniu antyku w baroku! Mylnie uważamy, że epoki religijne, a mniej skupione na nauce, odrzucają wartości antyku.

Jak zacząć?

Przenieśmy się do XII w. Chartres – ośrodek myśli filozoficznej, skupisko uczonych. Tu ukształtuje się platonizm. Tu trwa fascynacja dziełem Platona i wielki szacunek dla antyku. Bernard z Chartres twierdzi: „Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej (…) dlatego, iż oni nas dźwigają w górę i podnoszą o całą swą gigantyczną wysokość”. Te słowa to dowód, że antyk wcale nie uległ zapomnieniu w wiekach średnich.

 

Miłość

Przykład tematu: Miłość w literaturze dawnej. Na podstawie wybranych dzieł i bohaterów literatury od średniowiecza po oświecenie pokaż różne modele miłości.

Wybór zagadnień

  • słynne pary średniowiecza: Tristan i Izolda, Abelard i Heloiza
  • renesans – Francesco Petrarka – Sonety do Laury, Giovanni Boccaccio – Dekameron
  • z pogranicza renesansu i baroku – William Szekspir – Romeo i Julia
  • wizja barokowa – Jan Andrzej Morsztyn
  • Nowa Heloiza Jeana Jacques’a Rousseau w oświeceniu

Uwagi do treści pracy

  • Zwróć uwagę na idealizm miłości w średniowieczu, na fakt, że stała się ważnym elementem kultury rycerskiej.
  • Rodzi się – tak nośne później – pojęcie miłości tragicznej, niezgodnej z nakazami zewnętrznego świata – Abelard i Heloiza inną znają rację rozumu, inną serca. Ich los to okaleczenie Abelarda i klasztorna cela. Ich najsłynniejsi spadkobiercy – Romeo i Julia – zabiorą swój ból go grobu. Temat miłości nieszczęśliwej od tej pory stanie się jednym z ulubionych tematów ludzkości.
  • Innym nurtem są te utwory, w których do głosu dochodzi miłość zmysłowa – jak w Dekameronie. Tam symbolizuje pełnię i radość życia, jest jednym ze składników humanizmu – człowiek kocha, ma prawo kochać i niech kocha. Oświeceniowa historia Rousseau opisana w Nowej Heloizie jest wyraźną aluzją do średniowiecznej, dlatego warto ją przywołać. Ale Rousseau używa miłości na potrzeby wykładu swojej teorii – pokazuje, jak powinna wyglądać miłość rodzinna, a wszelki dydaktyzm obniża poziom wartości dzieła literackiego. Nie obawiaj się takich wniosków – napisz słowo krytyczne.
  • Nie pisz, że miłość to od wieków temat towarzyszący ludzkości – bo to banał. Opisz historie miłosne, pokuś się o opis modelu.
  • Używaj określeń: miłość tragiczna, wszechogarniająca, zmysłowa, wzorcowa, platoniczna, rycerska.
  • Przywołaj coś, o czym mało się mówi – na przykład listy miłosne z prozy świeckiej średniowiecza, które pokazują, jak temat funkcjonował w życiu ludzi nie na kartach literatury (kilka polskich, zabytkowych listów zachowało się do dziś).

Jak zacząć? Zacytuj!

  • Człowiek nie może żyć bez miłości – Jan Paweł II
  • Świat bez miłości jest światem martwym – Albert Camus
  • W jedności, stałości serca mego żadnemu nie objawiam tego, jeno tobie, najmilejszej moje pocieszenie – przy tym pozdrowienie i pokłonienie na obiedwie kolenie aż do samej ziemie – list średniowieczny z XV w. (rękopis w bibliotece Ossolineum)

 

Natura

Przykład tematu: Jak pisarze Europy czasów renesansu i oświecenia pojmowali i opisywali naturę?

Wybór zagadnień

  • Jan Kochanowski – Fraszki, Pieśni – rola natury w filozofii życiowej poety
    Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego
    v Szymon Szymonowic – Sielanki
    v Jean Jacques Rousseau – sentymentalizm, Emil, czyli O wychowaniu
    v Franciszek Karpiński – Laura i Filon

Uwagi do treści pracy

  • Temat wymaga skupienia się tylko na dwóch epokach – nie bez powodu. Właśnie w nich traktowanie tematu natury wykraczało poza zachwyt czy tło. Tutaj natura odgrywa ważną rolę w filozofii, poszukiwaniu szczęścia i sposobu na życie.
  • W epokach dawnych rodzi się spojrzenie na wieś i miasto, naturę i cywilizację jako na dwie opozycyjne wartości. Temat jest kontynuowany po dziś dzień.
  • Nie pisz, że w Żeńcach Szymon Szymonowic ukazuje niesprawiedliwość społeczną i okrucieństwo nadzorcy – to nie na temat, choć może słusznie się kojarzy. Lepiej zauważ, że poeta jest tu nowatorem – wpisuje w pejzaż wsi temat pracy i trudu, nie tylko sielankowego słońca i piękna natury.
  • Szymonowic napisał bardzo dużo sielanek. Sielanką jest też Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego – wielka pochwala wsi – warto wskazać zgodność gatunku z ideą wsi jako krainy szczęśliwej dla człowieka.
  • Sentymentaliści kładą podwaliny pod romantyczne pojmowanie natury. Staje się ona istotą czującą, współodczuwającą cierpienia człowieka. Łączą naturę i miłość – sentymentalne pary w rokokowych ogrodach, pastuszkowie i tancereczki – to ujęcie sentymentalne. Za chwilę ich miejsce zajmie wielka romantyczna miłość, wpisana w naturę i nierozerwalnie z nią związana.

Jak zacząć?

– Czy rozwój cywilizacji uczynił człowieka szczęśliwszym? Nie. Tak odpowiedział na to pytanie Akademii w Dijon Rousseau – i wygrał konkurs. Jako jedyny śmiał powiedzieć – odejście od natury czyni nas nieszczęśliwymi…

 

Bóg i człowiek

Przykład tematu: Relacja człowiek – Bóg w ciągu wieków średniowiecze – oświecenie.

Wybór zagadnień

  • teocentryzm średniowiecza, filozofia św. Augustyna, liryka religijna, kult maryjny w Polsce
  • Dante – Boska komedia, humanizm i rozważania o kondycji człowieka wpisane w Boską strukturę świata (teocentryczną)
  • Bóg w poezji Jana Kochanowskiego to mistrz, architekt świata; Treny – chwilowe zwątpienie w Boga
  • Daniel Naborowski – poezje (Marność, Krótkość żywota)
  • oświecenie – postawy ateistyczne i deistyczne
  • Rousseau – natura = Bóg

Uwagi do treści pracy

  • Podobnie jak z postrzeganiem człowieka epoki układają się przemiennie – w tych, w których ludzie koncentrowali się na człowieku, w tle nieco znajdował się Bóg, tam gdzie Bóg dominuje, człowiek wydaje się być potraktowany skromnie. Ale – uwaga!!! Epoki dawne – od średniowiecza po oświecenie – generalnie były religijne, władza związana była z Kościołem, więc nie można napisać, że na przykład renesans Boga odrzuca. Odrzuca Boga tylko jedna postawa – ateizm w oświeceniu. Wszystkie inne pytają – jak wiara w Boga ma wpływać na życie i czyny człowieka? Co jest ważne w kontekście świadomości, że istnieje Bóg i życie pozagrobowe?
  • Zauważ, że koncepcje Boga w różnych czasach zawsze jakoś odnoszą się do Biblii! I renesansowa koncepcja Architekta Stwórcy wywodzi się z Biblii (Psalmy, kosmogonia biblijna) i poczucie znikomości człowieka – prochu (Księga Koheleta).
  • W Trenach Jana Kochanowskiego pojawia się – rzadka w epokach – iskierka buntu wobec Boga, który odbiera mu ukochane dziecko. Ale i tu nie jest wyrażony wprost – jako zarzut przeciw Bogu, jest zdanie zwątpienia – „gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest…” pyta poeta – Urszulkę. Jest to pytanie o życie po śmierci w ówczesnych czasach niemal obrazoburcze.

Jak zacząć?

Lęk wobec Boga, a przy tym miłość i bunt – to chyba najważniejsze postawy, które przeplatały się w dziejach człowieka od chwili gdy… Bóg go stworzył. Dumą napawa fakt – że na swoje podobieństwo, trwogą, że jako marny proch. Człowiek próbuje znaleźć swoją koncepcję Boga, nawet gdy udaje, że w Niego nie wierzy. Dlatego rzekł Wolter – gdyby Boga nie było – należałoby Go wymyślić…

 

Pareneza

Przykład tematu: Wzorce parenetyczne od średniowiecza po oświecenie. Typy, przykłady, Twoja ocena.

Wybór zagadnień

  • trzy wzorce średniowiecza: rycerz, król, asceta
  • renesansowy ziemianin – Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja, poezje Jana Kochanowskiego
  • Dworzanin polski Łukasza Górnickiego
  • wzorowy dworak siedemnastowieczny
  • Sarmata – wzór według polskiej szlachty
  • umysł oświecony – np. Ignacy Krasicki, Wolter
  • człowiek czułego serca – sentymentalizm

Uwagi do treści

  • Jeśli temat jest tak sformułowany – w pracy wylicz i opisz wzorce, ale też dodaj dużą część od siebie – który typ się nie zdeza­ktualizował? Który Ci się podoba?
  • Nie patrz na zjawisko parenezy tylko oczami człowieka współczesnego. Poziomu pracy doda, jeśli pokażesz, że rozumiesz sens istnienia tego wzorca w swoich czasach, właśnie w danej epoce. Nie pisz, że asceta był głupi, bo siedział na słupie, albo że śluby czystości i kontemplacja pod schodami to lenistwo i naiwność. W ówczesnej epoce – to wykładnia filozofii św. Augustyna, wybór drogi życiowej.
  • Podkręć poziom, przywołując także parodię wzorów – na przykład Don Kichota Cervantesa.
  • Prezentując Sarmatę, pamiętaj o obiektywizmie spojrzenia. Krytykowanie w czambuł jest tak samo dziecinne jak pochwała.
  • Nie tylko bohaterowie, również sami twórcy tworzyli typ godny naśladowania, modny w epoce. W renesansie – umysł wszechstronnego twórcy – artysty, uczonego, erudyty (da Vinci), w oświeceniu – wolnomyśliciel, tolerancyjny, ufający wiedzy (Wolter).
  • Nie pisz, że pareneza zakończyła się wraz z oświeceniem. To nieprawda. Pouczenie, wzorce postępowania istnieją w kulturze po dziś dzień. Jakby się dobrze przyjrzeć popularnym serialom – natychmiast znajdziemy dyktowane odbiorcom słuszne i poprawne postawy.

Jak zacząć?

Jednym z zadań stawianych literaturze było od zawsze pouczanie, stawianie wzorców i antywzorców. Czyli właśnie pareneza. Nie tylko osób dotyczyła – pisano na przykład parenezę biesiadną, w której pouczano, jak elegancko jeść i biesiadować. Pareneza osobowa dyktowała modele postępowania, tworzyła wzorce w zależności od… zapotrzebowania ideowego epoki. I tak…

 

Patriotyzm

Przykład tematu: Wobec ojczyzny – pisarze staropolscy o obowiązkach obywatelskich.

Wybór zagadnień

  • nakaz obywatelskiej postawy w wierszach Jana Kochanowskiego
  • Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
  • mit sarmacki – wzorzec i krytyka – w twórczości Wacława Potockiego
  • postawa króla patrioty w listach Sobieskiego do Marysieńki
  • piśmiennictwo oświeceniowe w walce o reformy w Rzeczypospolitej (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic)
  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza na tle zdarzeń Sejmu Wielkiego

Uwagi do treści

  • Nie traktuj postaw patriotycznych monolitycznie – w kolejnych epokach różnie się to kształtowało, inaczej pojmowano miłość czy obowiązek wobec ojczyzny. Poczucie tożsamości narodowej rodzi się dopiero w renesansie – wcześniej ważniejsza była dla wojów wierność wobec swojego króla. Renesansowi twórcy zaczynają propagować obowiązek myślenia o kraju, w baroku będzie mowa o walce i wojnie, w oświeceniu o działaniu politycznym na miarę Sejmu Wielkiego.
  • Pisząc o Potockim, łatwo się pogubić. Z jednej strony piętnuje wady polskiej szlachty – ostro, nawołuje do poprawy, pokazuje Sarmatę jako nietolerancyjnego, gnuśnego pijaka i obżartucha, który prześpi najazd wroga. Z drugiej strony buduje i umacnia mit sarmacki – pokazując wzorzec Chodkiewicza w Transakcji wojny chocimskiej, nawołując do walki za kraj.
  • Jeśli decydujesz się pisać temat patriotyczny – nie do pominięcia jest nudnawe, ale mądre piśmiennictwo polskiego oświecenia. Warszawa drugiej połowy XVIII w. kipiała politycznym życiem – sporo było tu ludzi, którym ojczyzna leżała na sercu, i przeraziło ich widmo zaborów. Robili, co mogli – w publicystyce, teatrze, sejmie. Uczucia patriotyczne w literaturze zawsze wiążą się mocno z historią, warto sytuację historyczną czasów stanisławowskich nakreślić.
  • Nie musisz w pracy zachwycać się dziełami patriotycznymi. Oczywiście – poczciwe i porządne lektury miały swój cel i sens, ale trudno zachwycić dzisiejszego odbiorcę Powrotem posła. Komedia schematyczna, dydaktyczna, programowa – jeśli ktoś napisze, że to wspaniałe dzieło, powieje sztucznością i fałszem.

Jak zacząć?

A jeśli komu droga otwarta do nieba –
Tym, którzy służą ojczyźnie…

Strofy Jana Kochanowskiego mogą być mottem pracy o patriotyzmie w epokach staropolskich. Wskazują na powinności obywatelskie, odwołując się do kategorii religijnych. Tak jak w piekle Dantego najgorszymi grzesznikami byli zdrajcy – tak jako pierwszych do nieba Kochanowski typuje miłujących ojczyznę.

 

Śmierć i przemijanie

Przykład tematu: Temat śmierci w literaturze staropolskiej i europejskiej od średniowiecza po oświecenie.

Wybór zagadnień

Uwagi do treści

  • Temat typowy dla epok uduchowionych i religijnych, trudno znaleźć jego realizacje w oświeceniu. W renesansie też nie tak łatwo – tam panuje raczej radość życia, pochwała umiaru, ale też nakaz korzystania z dóbr doczesnych.
  • Treny – opłakiwanie Urszulki przez Kochanowskiego nazwij liryką funeralną – czyli dotyczącą tematu śmierci, pogrzebu. Tematem Trenów nie jest jednak sama śmierć czy jej istota – raczej zmarła Urszulka i jej ojciec, jego rozczarowanie filozofią, poszukiwanie wyjaśnień.
  • Temat śmierci, przemijania wiąże się z postrzeganiem przez twórców sytuacji człowieka na ziemi. Epoki religijne – średniowiecze, barok – ujmują wartości życiu ziemskiemu, kierują uwagę na życie pozagrobowe i wartości pozaziemskie. Tym samym śmierć nie jest końcem, lecz początkiem dobra, człowiek jest słaby, może szukać pomocy tylko w wierze i Bogu. Epoki rozumu – cenią życie ziemskie, uroki, z których człowiek powinien czerpać pełną garścią, a także spełniać obowiązki – wypełniać swoją ziemską misję. Myśliciele renesansu odwołują się zatem do antyku, by wyjaśnić śmierć – np. według koncepcji epikurejczyków, którzy twierdzą, że jej nie ma.
  • Szczególną formą pisania o śmierci jest danse macabre – w literaturze i w sztuce przedstawienia śmierci, zapraszającej do tańca reprezentantów wszystkich stanów. Śmierć początkowo przedstawiana jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet z kosą jest okrutna, nikogo nie pominie. I w tym jest sprawiedliwa, nie obchodzą jej ani majątek, ani szlachectwo. Tę cechę nazwij egalitaryzmem śmierci – czyli siłą zrównania stanów, powszechnością śmierci.
  • Posłuż się terminem ars moriendi. To sztuka umierania. Epoki dawne otoczyły czcią śmierć i opiewały sceny śmierci bohaterów z należnym szacunkiem. Przykładem najlepszym jest Pieśń o Rolandzie – scena konania rycerza stylizowana na mękę Chrystusa. Jest pełna patosu, w efekcie dokonuje sakralizacji bohatera i śmierci.
  • Nie pisz, że ludzie od zawsze bali się śmierci, bo pojmowanie zagadnienia bardzo się zmieniało w ciągu wieków, i tak naprawdę obraz śmierci tragicznej, obcej, budzącej trwogę wypracował dopiero romantyzm.

Jak zacząć?

Rzadko kto wie, czego dotyczyły średniowieczne podręczniki zwane ars moriendi. Otóż były to… praktyczne wskazówki dla umierających. Uważano bowiem umieranie za swoistą sztukę! Porady zbierano w odrębne traktaty i uczono, jak umierać! Bardzo życiowa porada, bo przecież śmierć jest nieodłącznym elementem życia.

 

Zobacz:

Literatura staropolska – TEST

Wypracowanie z literatury staropolskiej

Klasa I – test z literatury staropolskiej

Klasa II – test z literatury staropolskiej