Motyw literacki – bezdomność

Można mówić o różnych znaczeniach bezdomności – dosłownie – jako o braku miejsca do mieszkania. Znaczenia przenośne są bardzo bogate – mówi się o bezdomności ideowej, narodowej, tożsamościowej, religijnej czy egzystencjalnej! Wszystkie te rozumienia łączy wspólna cecha – brak punktu zaczepienia, bezpiecznego schronienia, miejsca czy sfery, w której można czuć się pewnie.

Do jakich tematów?

  • Bohaterowie bezdomni w literaturze. Zaprezentuj sylwetki na podstawie wybranych przykładów.
  • Bezdomność i jej różne aspekty w literaturze.Omów, opierając się na wybranych tekstach kultury.
  • Wygnanie, tęsknota za domem jako tematy dzieł literackich. Odwołaj się do znanych Ci lektur.
  • Parada bohaterów bezdomnych – ich różne postawy życiowe.
  • Czy bezdomność sprzyja poświęceniu się dla wielkiej idei? Odpowiedz na to pytanie, odwołując się do dziejów Judyta. Bezdomność innych bohaterów.


Materiał – według chronologii epok

Bezdomność w Biblii

  • Z Edenu Bóg wygnał Adama i Ewę. Zostali w ten sposób skazani na pracę, cierpienie i ból. Utracili bezpieczne schronienie i odtąd musieli się o nie troszczyć sami.
  • Swoje domy porzucili również Izraelici, by podążyć za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Ich wędrówka trwała czterdzieści lat, zanim mogli osiedlić się i ponownie założyć domy.
  • Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, który wziął swoją część majątku i wyruszył w świat. Zrozumiał jednak swój błąd i powrócił do ojca, prosząc o przebaczenie.
  • Bezdomny był również Chrystus – narodził się w stajence, bo nie było miejsca nawet w gospodzie. Józef i Maryja również nie mogli nigdzie zamieszkać, bo dowiedzieli się, że Herod na wieść o narodzeniu króla żydowskiego kazał zabić nowo narodzonych chłopców.


Mitologia

Z mitologii znamy dwóch bezdomnych bohaterów – Odyseusza i Dedala.

  • Pierwszy z nich przez dwadzieścia lat pozbawiony był domu rodzinnego. Pierwsze dziesięć lat spędził na wojnie trojańskiej, następne dziesięć trwała jego tułaczka spowodowana gniewem bogów. Odys stał się w ten sposób symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator).
  • Dedal natomiast został wygnany ze swego rodzinnego kraju za mord na Talosie. Przebywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, bo bał się, że Dedal zdradzi zagadkę labiryntu. Wszyscy znamy sławną ucieczkę Dedala z Krety i śmierć jego nieroztropnego syna – Ikara.


Średniowieczni bezdomni

  • Święty Aleksy z własnej woli opuścił dom rodzinny, porzucił swą małżonkę, rozdał wszystkie bogactwa biednym – chciał w ten sposób zbliżyć się do Boga. Wierzył, że ascetyczny tryb życia i umartwienia spodobają się Bogu i zapewnią mu Jego łaskę. Aleksy wędrował po świecie jako żebrak, a po latach powrócił na dwór ojca. Nierozpoznany spędził jeszcze szesnaście lat pod schodami swego rodzinnego domu, znosząc z pokorą wszelkie upokorzenia. Tam też zmarł. Ale Bóg docenił tę decyzję i poświęcenie, czego symbolem są znaki po śmierci Aleksego – uzdrawiająca moc woni jego ciała, bicie dzwonów. Bezdomność świętego Aleksego była więc świadomym wyborem i choć przysporzyła mu cierpień, spotkała się z nagrodą.
  • Z innego powodu wyrzekł się domu i szczęścia rodzinnego bohater Wielkiego testamentu (François Villon). Wybrał on taką drogę, bo przedkładał chęć przeżycia przygody i swawolnego życia nad ustabilizowanie. Życie tego oszusta i złodziejaszka, włóczęgi żyjącego z dnia na dzień upływa między karczmą, więzieniem a mrocznymi uliczkami Paryża. Biografia bohatera jest niemal odzwierciedleniem życia autora, który za tajemnicze morderstwo został skazany na karę śmierci, zamienioną na wygnanie z kraju. Bezdomność jest tu sposobem wyzwolenia się z konwencji rządzących światem.


Różne wymiary bezdomności w romantyzmie

Pisarze romantyzmu rozróżniali kilka form bezdomności, jak na przykład:

  • brak ojczyzny (bezdomność pod względem narodowym),
  • brak uczucia, kontaktu z ludźmi podzielającymi ich poglądy… (bezdomność pod względem społecznym i kulturowym),
  • brak zakorzenienia w świecie, poczucie wyobcowania (bezdomność egzystencjalna).

Bezdomność to nie tylko brak własnego domu, to również brak zakorzenienia i poczucia więzi z otaczającym światem, z ludźmi.

  • Werter (Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera) to wrażliwy młody człowiek, który nie przystaje do rzeczywistości. Bohater cierpi bowiem na Weltschmerz (ból istnienia) – poczucie wewnętrznej pustki, obawy przed światem, zniechęcenia – który powoduje, że nie potrafi znaleźć swego miejsca. Poczucie bezdomności potęguje niespełniona miłość, bo Werter kocha kobietę, której nie może poślubić. Nie jest w stanie przezwyciężyć konwenansów, nie potrafi również zaakceptować obowiązujących zasad, więc ucieka od świata i ludzi, popełniając samobójstwo.
  • Bezdomny jest również Giaur (Byron, Giaur), o którym wiemy jedynie, że jest szlachetnie urodzonym Wenecjaninem. Nie wiadomo jednak, gdzie mieszka, ani czym się zajmuje. Bohater znalazł się w opanowanej przez Turków Grecji, a fakt, że przebywa wśród muzułmanów, ludzi obcych mu pod względem wyznania i kultury, podkreśla jeszcze jego wyobcowanie i samotność. Giaur (takim mianem określają Turcy każdego innowiercę) czuje się inny i wyalienowany pod każdym względem, całe jego życie jest naznaczone tymczasowością i rozdarciem pomiędzy wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty. Giaur nie potrafi znaleźć swego miejsca nawet w zakonie, gdzie spędził w milczeniu sześć przepełnionych bólem lat.
  • Nie umie swego miejsca odnaleźć również Walter Alf (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza). Jako mały chłopak został porwany przez Krzyżaków, którzy zamordowali jego rodziców. Wiele lat spędził pod opieką mistrza krzyżackiego, ale stale miał w pamięci obraz płonącego rodzinnego domu i krzyk matki. Choć wychowany przez Krzyżaków, nadal czuł się Litwinem (to zasługa przede wszystkim śpiewaka Halbana) i dlatego za pomocą podstępu doprowadził do klęski zakonu. Kiedy Konrad przewodzi Krzyżakom, jest całkowicie sam – nie może znaleźć, nawet szukać bratniej duszy, ponieważ jego misja jest tajna. Ojczyzna jest w niebezpieczeństwie, a on nie ma komu się zwierzyć z zamiaru zniszczenia zakonu (bezdomność społeczna i uczuciowa). Aby wypełnić tę misję, Konrad Wallenrod zrezygnował ze spokoju i szczęścia, z własnego domu i miłości do Aldony. Tym razem już z własnego wyboru stał się bezdomny.
  • Pustelnik Gustaw (Dziady cz. IV Adama Mickiewicza) jest bezdomny z trzech powodów. Bohater jest bezdomny w sensie dosłownym – po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu, który zmienił się w rozsypującą ruinę i w którym nie ma już nikogo z jego bliskich. Po drugie nie akceptuje układu społecznego – to po części właśnie nierówność majątkowa stała się przyczyną jego nieszczęśliwej miłości i samobójstwa (bezdomność w sensie społecznym). Nie wiadomo też, kim bohater tak naprawdę jest – człowiekiem czy duchem. Gustaw z powodu nieszczęśliwej miłości popełnił samobójstwo i za karę musi co roku wracać na ziemię, przeżywać męki miłości i powtarzać akt samobójczy. Nie jest więc ani z tego, ani z tamtego świata. To również rodzaj bezdomności.
  • Bezdomni są też bohaterowie Dziadów części II, którzy zostali zesłani na Syberię. Symbolem wygnania i bezdomności jest tu pielgrzym, który pojawia się w Ustępie: obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu i bez możliwości powrotu.
  • Bohaterem w Stepach akermańskich Adama Mickiewicza jest samotny pielgrzym, który podczas podróży wyraża swoją wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia. Choć otacza go niesamowita przyroda, której wartość docenia, nie potrafi oderwać swych myśli od ojczyzny, której krajobraz jest skromny i ubogi, ale mu bliski. W sonecie Burza pielgrzym-zesłaniec odczuwa samotność na skutek nieobecności bliskich oraz wskutek życia wspomnieniami. Czuje się bezdomnym w sensie dosłownym i egzystencjalnym.
  • Kordian (Juliusz Słowacki, Kordian) pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia i własnego miejsca, ale spotykają go kolejne rozczarowania. Kiedy w końcu wraca do kraju, ponad szczęście rodzinne przedkłada walkę w słusznej sprawie. Wierząc, że jego czyn zmieni sytuację ojczyzny, postanawia sam zabić cara. Kordian samotnie podejmuje się misji, która okazuje się jednak ponad jego siły.

Bezdomność w poezji romantycznej

  • Bezdomnym tułaczem jest bohater Rozłączenia Juliusza Słowackiego. Tęskni on za pozostawioną w kraju kobietą i rzeczywistością, w której ona żyje – swojską, znaną, bezpieczną. Jako tułacz czuje się wyobcowany, stale zagrożony, towarzyszy mu wieczna tęsknota i marzenia za własnym domem i ogrodem.
  • Za krajem tęskni też podmiot liryczny Hymnu Słowackiego. Pos­tać wygnańca stęsknionego za ojczyzną, smutnego, samotnego człowieka jest przedstawiona w taki sposób, że wydaje się kimś nie z tego świata, obcy ludziom, zjednoczony z Bogiem. Jego tęsknotę dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przypominają mu ojczyznę i rodzinne strony.
  • W poezji Cypriana Kamila Norwida (Moja piosnka [II]). Podmiotem lirycznym jest również pielgrzym-emigrant, który nie znajduje uspokojenia w nowym świecie. Nowy świat to Stany Zjednoczone Ameryki, do których Norwid wyjechał w 1852 r., ale tęsknota za kulturą europejską i świadomość bliskości ziemi ojczystej były ważniejsze niż dobrobyt i bogactwo tego kraju.

 

Bezdomność jako problem społeczny w literaturze XIX wieku.

  • O losie ludzi, którzy nie mają gdzie spędzić ostatnich dni życia, jest nowela Marii Konopnickiej Miłosierdzie gminy. Gmina organizuje licytacje, na których zamożni obywatele mogą kupić starego człowieka na zasadzie: otrzymują od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej strony zapewniają mu dom i wyżywienie. Problem bezdomności teoretycznie jest w ten sposób rozwiązany, ale w praktyce cała idea ogranicza się do tego, że nabywcy wykorzystują swych podopiecznych do niewolniczej pracy.
  • Bezdomni pojawiają się również w Lalce Bolesława Prusa. Wokulski podczas wyprawy na Powiśle widzi ludzi żyjących w skrajnej nędzy, którzy za swój dom traktują nawet kupę śmieci. Bezdomna jest w powieści Magdalenka, której główny bohater pomaga, kierując ją do domu Wysockiego. Bezdomnymi mogą też w każdej chwili zostać studenci wynajmujący pokoje w kamienicy Krzeszowskiej. Bezdomny jest sam Stanisław Wokulski, który nie ma rodziny i nie potrafi się odnaleźć w otaczającym go świecie. Nie jest akceptowany przez mieszczaństwo, bo jest zbyt bogaty, ani przez arystokrację, bo ma nieodpowiednie pochodzenie społeczne. Pragnie miłości i domu, ale nie udaje mu się tego osiągnąć.
  • Literatura XIX wieku przedstawia również bohaterów, którzy z własnej woli wybierają bezdomność. Stasia Bozowska (Siłaczka Stefana Żeromskiego) podjęła decyzję, że chce poświęcić się pracy na rzecz najuboższych, i z tego powodu zrezygnowała z marzeń o własnym domu i rodzinie.
  • Podobnie Tomasz Judym (Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego) – kiedy był dzieckiem nigdy właściwie nie miał domu, a w związku ze swoją decyzją stracił szansę, by mieć go w życiu dorosłym. Bohater pochodził z biednej rodziny robotniczej. Po śmierci matki wzięła go na wychowanie ciotka, która nie stworzyła mu jednak prawdziwego domu pełnego miłości i bliskości. Po studiach Tomasz również nie może znaleźć swego miejsca – kierowany ideą pomocy biednym przenosi się z miejsca na miejsce. Ostatecznie sam jednak odrzuca pragnienie posiadania domu i rodziny, odrzuca Joasię, bo wierzy, że małżeństwo mogłoby ugasić zapał potrzebny do realizacji zadania społecznego. Judym nigdy nie osiąga stabilizacji życiowej, ale ta bezdomność jest jego świadomą decyzją. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której się wywodzi, ale nie został też przyjęty przez wyższe warstwy, przez które jest postrzegany jako Tomek z Krochmalnej i niepoprawny idealista.
  • Bezdomna jest również Joasia (Ludzie bezdomni), która pracuje jako nauczycielka w Warszawie i tuła się po różnych mieszkaniach, marząc o własnym skromnym domu. Bezdomni są też wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej – w Warszawie za Żelazną Bramą, w Cisach, w Zagłębiu, albo ci, którzy muszą opuścić kraj w poszukiwaniu lepszych warunków do życia – Wiktorowie.
  • W Ludziach bezdomnych jest jeszcze jedna bezdomna postać, ale w sensie metafizycznym. Inżynier Korzecki nigdzie nie znajduje swego miejsca, wszędzie czuje się obco i dlatego popełnia samobójstwo.


Literatura współczesna

  • W powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20 bezdomni są wszyscy, których mieszkania zostały spalone, bo odkryto, że pełnią rolę punktów kontaktowych. Można też mówić o bezdomności tych spośród pokolenia Kolumbów, którzy nie chcieli po wojnie wracać do Polski. Domem dla nich stała się cała Europa, ale nie przestali tęsknić za krajem, gdzie zostawili rodziny, groby najbliższych. Czekali wciąż na powrót.
  • Malowany ptak Jerzego Kosińskiego jest historią żydowskiego chłopca, który ukrywa się, aby uniknąć obozu. Mieszka w komórkach, schowkach i stodołach, ciągle szczuty, bity i napiętnowany jak malowany ptak wśród stada wróbli. Chłopiec wszędzie czuje się obco, bo wszyscy go unikają ze względu na jego cygańsko-żydowską urodę.

 

Bezdomność z wyboru

Bezdomność nie zawsze musi być przekleństwem. Poczynając od schyłku XIX w. coraz częstsza jest wśród artystów (i, oczywiś­cie, postaci literackich) postawa świadomej bezdomności z wyboru. Oczywiście, nie chodzi tu o pierwotne znaczenie tego słowa jako stan braku miejsca zamieszkania – choć warto wiedzieć, że i to jest możliwe – taką tułaczkę z wyboru praktykowali okresowo choćby Edward Stachura i Ra­­fał Wojaczek.

Ta „wybrana” bezdomność jest jednak raczej synonimem wolności, braku skrępowania, twórczego wyzwolenia. „Bezdomny” – czyli poszu­kujący, aktywny – artysta stoi tu w wyraźnej opozycji do „zadomo­wionego” – czyli pasywnego, odtwórcze­go – filistra, mieszczanina czy – dzisiaj – konsumenta. Taką szczególnie pojętą bezdomność odnajdziemy już w wierszach Artura Rimbauda– Moja bohema. W wieku XX prezentują ją choćby bohaterowie liryczni utworów Wojaczka, Stachury czy Ginsberga, a także postacie z po­wieś­ci, takich jak: W drodze Jaquesa Kerouaca, czy Lotu nad ­kukułczym gniazdem Kena ­Keseya.

 

Jak zacząć, jak zakończyć pracę?

Przykładowe sformułowania:

  • „Bezdomność to nie tylko brak miejsca otoczonego ścianami. Bezdomność to stan zapomnienia przez innych. Dzisiaj nawet w krajach bogatych mamy głodnych, nagich i bezdomnych”. (Matka Teresa z Kalkuty)
  • Bezdomni z urodzenia, bezdomni z przypadku, a może – z mniej lub bardziej własnego wyboru?
  • Są różni bezdomni i różne drogi wiodące do znalezienia się w takiej sytuacji. Literatura jest na to najlepszym dowodem.
  • Bezdomność. Czy to objaw, czy przyczyna samotności człowieka we współczesnym świecie?
  • Bezdomność nie polega tylko na braku mieszkania, ale przede wszystkim na utracie domu, jako sposobu bycia, na utracie poczucia więzi z miejscem czy ludźmi.
  • „Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej” – tak mówi przysłowie. Literatura tylko to potwierdza. Bo w domu można odnaleźć szczęście i spokój.

 

Uatrakcyjnij pracę!

Bezdomność to problem również współczesnego świata. Ludzi bezdomnych nietrudno spotkać na ulicach i dworcach, zwłaszcza dużych miast. Z jednej strony wzbudzają naszą odrazę i jednocześnie strach, z drugiej – współczujemy im. Najczęstszymi powodami bezdomności są: rozpad rodziny, eksmisje, powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania, brak stałych dochodów, przemoc w rodzinie, brak tolerancji społecznej, uzależnienia. Osobną grupę stanowią obcokrajowcy: uchodźcy i cudzoziemcy przebywający czasowo w naszym kraju. Najbardziej drastycznym skutkiem bezdomności są ofiary zimy. W swojej pracy na temat bezdomności możesz odwołać się do aktualnych wydarzeń związanych z motywem bezdomności. To na pewno uatrakcyjni pracę.

 

Wykorzystaj cytaty!

Dom polski (…) to ojczyzna,
a inne kraje są hotele.
Julian Tuwim

Wszak homles to nie człowiek, ma obowiązki, ale nie ma praw.
Janusz Głowacki

Bo nie ma ziemi wybieranej,
Jest tylko ziemia przeznaczona,
Ze wszystkich bogactw – cztery ściany,
Z całego świata – tamta strona.
Kazimierz Wierzyński


Bezdomność pod względem

  • społecznym
  • narodowym
  • kulturowym
  • religijnym
  • egzystencjalnym

Najważniejsze utwory

Facebook aleklasa 2