Antyk – wzorce i antywzorce

Pierwszymi rodzicami całej ludzkości, zgodnie ze Starym Testamentem, mieli być Adam i Ewa. Dla wszystkich starotestamentowych postaci rodzina jest ważna, ale jednocześnie bohaterowie ci nie stronią od zdrad, rozwodów itp. Wzorem może być dom Noego, Abrahama oraz Hioba. W Nowym Testamencie przykład doskonałej, tzw. świętej rodziny dadzą Józef i Maryja wraz z Jezusem.

Więzi rodzinne nie są przesadnie istotne dla postaci mitologicznych. Owszem, tworzą oni rodziny, ale równie chętnie i często zdradzają oraz występują przeciwko swoim bliskim (np. rywalizując o władzę). Mają wiele żon i liczne potomstwo – jak król Troi Priam, który spłodził pięćdziesięciu synów i tyleż samo córek z wieloma żonami i nałożnicami. W życie rodzin często mieszali się bogowie, co często, jak w przypadku rodu Labdakidów czy rodziny Niobe, miało fatalne skutki.

Średniowiecze – rodzina w cieniu innych wartości

Bohaterowie tej epoki czczą rodzinę, ale nad szczęście domowego ogniska przedkładają służbę ojczyźnie albo Bogu. Tak jest w przypadku św. Aleksego, który w noc poślubną porzucił swoją żonę, wybierając drogę ascetycznego życia, całkowicie poświęconego Panu. Dla średniowiecznych postaci rodzina nie zawsze oznacza radość i szczęście, czego dowodem są Tristan i Izolda – zawarcie małżeństwa wbrew woli serca stało się przyczyną osobistej tragedii.

Renesansowa sielanka z zakłóceniami

Renesansowi twórcy (Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, ale także Szymon Szymonowic w Sielankach) dają wyidealizowany portret rodzinnego, ziemiańskiego życia. Jest ono nad wyraz zgodne, harmonijnie związane z przyrodą, podzielone na czas pracy i odpoczynku – słowem obraz iście arkadyjski. Idyllę zakłóca wspomnienie o niedoli chłopów i ich rodzinnego losu (Żeńcy), a także śmierć ukochanej córki, uczczonej przez Kochanowskiego wyrafinowanymi Trenami, do tej pory zarezerwowanymi jedynie dla wielkich wojowników bohaterów. O tym, że nie wszystkie rodziny mogły stanowić wzór, świadczą też Kazania sejmowe Piotra Skargi, który występował przeciwko rozluźnieniu obyczajów. Skardze zawdzięczamy również słynną metaforę ojczyzny jako domu.

Namiętności baroku

Idyllicznych obrazów rodziny nie znajdziemy tutaj wiele – wyjątkiem może być druga część Pamiętników Paska, w której autor opisuje swój harmonijny żywot ziemianina. Rodzinnej harmonii trudno raczej dopatrzyć się w dramatach Szekspira, twórcy przełomu renesansu i baroku. W Hamlecie Klaudiusz zabija brata, aby przejąć po nim tron i ożenić się z jego małżonką. W Makbecie żona podsyca w mężu chorobliwe pragnienie władzy, doprowadzając do osobistej i rodzinnej tragedii. Rodowe waśnie Kapulettich i Montekich stają się też przyczyną tragedii bohaterów Romea i Julii. Pozbawione więzi uczuciowych, za to pełne obłudy i cynizmu są z kolei mieszczańskie rodziny opisane przez Moliera (dom Harpagona w Skąpcu i Orgona w Świętoszku).

Wzorce i antywzorce oświecenia

Pisarze oświeceniowi lubili pouczać i stawiać czytelnikom wzorce, czego dowodem może być Powrót posła z idealnym portretem rodziny Podkomorzego. W jego – nad wyraz zgodnym – domu wartościami najważniejszymi są tradycja, staropolska gościnność, służba ojczyźnie oraz szacunek i życzliwość domowników wobec siebie. Wzór piękny, ale papierowy i nieprzekonujący. Daleki od ideału był rodzinny dom bohatera (i narratora zarazem) powieści Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – nie przywiązywano w nim wagi do wykształcenia, a Mikołaja wychowywano nieumiejętnie, co „zaowocowało” jego buntowniczą i hulaszczą młodością. Po burzliwym życiu bohater wraca jednak w rodzinne strony, aby osiąść na wsi i prowadzić spokojne życie w dbałości – jak Kandyd Woltera – o „własny ogródek”. Rodzinny spokój nie był dany bohaterowi Żony modnej – „nowoczesna” małżonka dokonuje w domu coraz to nowych rewolucji, którym mąż nie potrafi się przeciwstawić.

Romantyzm: anty- czy prorodzinny?

Romantycy opiewali wielką miłość, ale małżeństwo i rodzina były dla tej miłości raczej zabójstwem niż gwarantem szczęścia. Przykładem może być Hrabia Henryk, który nie potrafił odnaleźć się w gorsecie małżeńsko-domowych obowiązków – dał się ponieść swemu marzeniu-ułudzie, co zakończyło się rodzinną tragedią. Można przypuszczać, że podobny los spotkałby Wertera, gdyby ożenił się z Lottą. Mickiewicz stwierdzał przecież w IV części Dziadów wprost: „Gdy na dziewczynę zawołają: żono! / Już ją żywcem pogrzebiono!”.

Jak zatem traktowano rodzinny dom? Różnie. Dla Konrada Wallenroda rodzina to szczęście, którego musi się jednak wyrzec, by poświęcić się walce o interesy ojczyzny pod przebraniem krzyżackiego mistrza. Dla Balladyny bliscy stanowią kulę u nogi, która przeszkadza w realizacji osobistych ambicji (bohaterka zabija więc siostrę, by zdobyć męża, gardzi też swoją matką).

Specyficzny charakter ma domostwo z Pana Tadeusza, pod wieloma względami bliskie rodzinom opisanym przez Fredrę. Te nieustanne zabiegi o męża lub żonę (albo właściwe ożenienie syna czy też wydanie córki za mąż za osobę majętną, z dobrego domu – tego rodzaju myślenie odnajdziemy też w Fantazym), ciągłe podchody, intrygi… I oczywiście rodowa solidarność, m.in. przeciwko rodzinnemu wrogowi, z którym od lat toczony jest spór (Soplicowie przeciwko Horeszkom, Cześnik przeciwko Rejentowi).

W romantyzmie wielu polskich twórców skazanych zostało na bezdomność emigracyjną. Efektem tego są utwory, w których artyści wyrażają nie tylko tęsknotę za ojczystym domem (np. w Panu Tadeuszu), ale też piszą o swoim losie tułacza (Sonety krymskie Mickiewicza, Hymn (Smutno mi, Boże) Słowackiego, Moja piosnka II Norwida).

Domy epoki realizmu

Dom w literaturze tego okresu przedstawiany jest rozmaicie, a opis uzależniony od pozycji, jaką w społeczeństwie zajmują jego mieszkańcy. Widać to w Lalce Prusa (dom baronowej Krzeszowskiej, pani Stawskiej, studentów i wreszcie Łęckich), w Nad Niemnem (dom Bohatyrowiczów, Benedykta i Kirłowej), w Ojcu Goriot (nowobogackie domy córek Goriota i obskurny pensjonat pani Vauquer) i w Zbrodni i karze (ubogi pokój Raskolnikowa, bogaty dom lichwiarki i tkwiący na marginesie społecznym dom Marmieładowa). Pisarze pozytywistyczni tworzą wyidealizowane obrazy kochających się rodzin, żyjących w harmonii z przyrodą (sielski dom Bohatyrowiczów), ale pokazują też nędzę warstw najbiedniejszych (Szkice węglem), która nierzadko prowadzi do dramatycznych decyzji (Antek), a czasem wręcz tragedii (Janko Muzykant, W piwnicznej izbie).

W wielu rodzinach opisanych w powieściach tej epoki brakuje miłości (Ojciec Goriot) – jest za to salonowa gra (Nad Niemnem), skrywająca często finansowe kłopoty i emocjonalną pustkę bohaterów (Łęccy w Lalce). W domową harmonię wkrada się nierzadko dorobkiewiczostwo i kult pieniądza (Rodzina Połanieckich), a zwykłość rodzinnego życia nuży bohaterów (np. Emilię Korczyńską czy też panią Bovary z powieści Flauberta). Jeśli dom nie daje szczęścia, bohaterowie szukają go poza małżeństwem, co prowadzi często do osobistych i rodzinnych tragedii (Anna Karenina, Pani Bovary).

Młodopolskie rodziny

Wygląd domu znamionuje status społeczny, co widać wyraźnie w Ludziach bezdomnych (eleganckie mieszkania doktora Czernisza i Kalinowicza oraz skrajnie ubogie domy, a raczej „legowiska” robotnicze w Zagłębiu, czworaki oraz mieszkanie Wiktora). Żeromski pokazuje, że „bezdomnym” można być w znaczeniu dosłownym, ale również przenośnym (Judym), a nawet metafizycznym (inżynier Korzecki czuje, że nigdzie nie ma dla niego miejsca na świecie, więc popełnia samobójstwo). Według tego pisarza społecznika rodzinne, osobiste szczęście trzeba czasem poświęcić w imię wyższych celów (tak robią Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych oraz Stasia Bozowska z Siłaczki). Niekiedy trzeba się też przeciwstawić np. rodzicom, jeśli ich zachowanie jest nieetyczne (sprzeciw Cedzyny z opowiadania Doktor Piotr wobec ojca, który oszukiwał robotników, aby zdobyć pieniądze na edukację syna).

Świetny portret mieszczańskiej rodziny kreśli Gabriela Zapolska w Moralności pani Dulskiej. W domu tytułowej bohaterki emocjonalne więzi zastąpione zostały fałszem, obłudą, pozoranctwem (co innego się myśli, a co innego robi) i kultem pieniądza, a tytułowa moralność – brakiem wszelkich zasad etycznych. Obraz rodzin przedstawionych w Chłopach nie jest już tak jednoznaczny. Członkowie rodzin kłócą się, rywalizują ze sobą (np. o kobietę albo ziemię), ale jednocześnie są przywiązani do tradycji, która spaja dom. Reymont znakomicie opisuje chłopską mentalność, zgodnie z którą np. rodziną powinno się rządzić silną ręką (Maciej Boryna, Dominikowa).

Dwudziestolecie – sagi rodzinne; utopia; awangarda

Polską sagą rodzinną, a więc powieścią pokazującą codzienne życie, w tym wypadku Niechciców (wysadzonych z siodła), są Noce i dnie. Praca na gospodarstwie, wychowywanie dzieci, zwykłe problemy, zwykłe radości, a czasem też prawdziwe tragedie (śmierć dziecka) – o tym pisze Dąbrowska. Niechcicowa ma jednak nieustannie poczucie rozczarowania – nie o takim życiu marzyła, nie tak wyobrażała sobie szczęście. Wyznaje przed sobą samą, że tak naprawdę nigdy swego męża nie kochała. Co gorsze – Bogumił przez cały czas zdawał sobie z tego sprawę…

Niezrealizowana i zawiedziona życiem czuje się też Róża, bohaterka Cudzoziemki. I za swoje rozczarowania mści się na rodzinie. Rozczarowanie nie jest też obce bohaterom Granicy. Nałkowska pokazuje w powieści z psychologicznym znawstwem, jak środowisko, w jakim jesteśmy wychowywani, wpływa na nasz charakter i późniejsze życie. Ziembiewicz jako dziecko brzydził się fałszem, jaki obserwował w swoim domu (liczne romanse ojca, na które przymykała oczy matka). A jako dorosły człowiek zachowuje się dokładnie jak ojciec, od żony zaś oczekuje takiej wyrozumiałości, jaką dla męża miała jego matka.

Nie można też zapominać o utopijnej wizji szklanych domów z Przedwiośnia. Dla starego Baryki nie były one wytworem chorej fantazji – raczej marzeniem o ogólnym szczęściu i dobrobycie, wraz z którym znikną wszelkie problemy społeczne.

Dwudziestolecie to jednak również literacka awangarda. A wraz z nią – nierealistyczne, zniekształcone, przerysowane obrazy rodzin. Tak jak w Ferdydurke (rodzina Młodziaków ze swą nowoczesnością, także obyczajową i moralną, która okazuje się pozorem i maską), w dramacie W małym dworku (groteskowy obraz romansów, zazdrości, zabójstwa i wizyt duchów: oto rodzina u Witkacego – wszystko, co się w niej dzieje, okazuje się niespójne, niedorzeczne, a zarazem absurdalne) czy w Sklepach cynamonowych (archetypiczna postać ojca kupca, a jednocześnie marzyciela, proroka i demiurga, matki – osoby praktycznej, zaradnej i przyziemnej, oraz służącej Adeli, będącej kwintesencją cielesności, przedmiotem pożądania).

Współczesność – powrót do rodziny czy kryzys więzi?

Również współcześnie powstają wielkie rodzinne epopeje – bodaj najpiękniejszą z nich jest powieść Sto lat samotności, przedstawiająca losy rodu Buendiów, w których życiu codzienność łączy się z niezwykłością i tajemnicą. Podobnie jest w przypadku bohaterów powieści Prawiek i inne czasy Olgi Tokarczuk – opowieści o postaciach zwykłych i niezwykłych zarazem, które takie wartości, jak miłość, dom czy rodzina rozumieją w sposób prosty, niemal archetypiczny.

Wielopokoleniową rodzinę z intrygującymi indywidualnościami pokazał także Wiesław Myśliwski w Widnokręgu. Nie można też zapomnieć o domu, w którym wychował się bohater Doliny Issy – domu pełnym ciepła, dającym poczucie bezpieczeństwa, a jednocześnie ściśle związanym z otaczającą przyrodą.

Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny i rozpadzie więzi emocjonalnych spajających domy. Znajduje to odbicie w literaturze. Choćby w Ósmym dniu tygodnia Marka Hłaski obserwujemy nienawiść dzieci wobec konformistycznych rodziców, ale jednocześnie troskliwą opiekę Agnieszki nad bratem; w Niemcach zjazd z okazji jubileuszu prof. Sonnenbrucha pokazuje wyraźnie, że członków rodziny niewiele łączy.

W Buszującym w zbożu eksponowane jest osamotnienie, alienacja – Holden czuje się w domu obco: nikt, z wyjątkiem młodszej siostry, nie potrafi go zrozumieć, dlatego ucieka od rodziców… Problem ten pojawia się też w Pannie Nikt – pod wpływem Ewy i Kasi, które do rodziny mają „nowoczesny”, a więc bardzo luźny stosunek, od swoich bliskich odsuwa się również Marysia.

Z kolei Stomil i Eleonora z Tanga Mrożka przypominają nieco Młodziaków z Ferdydurke – obalili wszystkie zakazy, stworzyli rodzinę, której członkom wszystko wolno i których jednocześnie nic nie łączy. Śmierć babci pozostaje właściwie niezauważona, małżeństwo Artura z Alą ma być wyłącznie powrotem do dawnej formy.

 

Efektowne sformułowania, terminy, pojęcia:

  • Toksyczna rodzina (ojciec, matka itd.) – rodzina, która negatywnie wpływa na swoich członków (np. dzieci), wyzwala w nich kompleksy, nie pozwala się w pełni realizować. Podcinanie skrzydeł, ignorowanie sukcesów i roztrząsanie porażek, zbyt wygórowane ambicje i oczekiwania albo przeciwnie, niedocenianie czyichś możliwości i talentów – to częste grzechy rodziców wobec dzieci. „Toksyczność” może się przejawiać w bezpośrednim znęcaniu się fizycznym lub psychicznym, ale może też mieć charakter ukryty i ujawnić się dopiero po latach.
  • Archetyp rodziny – czyli prawzór, prototyp rodziny obecny od wieków w ludzkiej świadomości. Na czele takiej archetypicznej rodziny stoi zwykle ojciec, który rządzi, zapewnia bezpieczeństwo, zajmuje się sprawami wielkiej wagi. Kobieta-żona jest podporządkowana mężowi, dba o sprawy praktyczne, codzienne, zwyczajne, bez których jednak nie mógłby istnieć żaden dom. I to ona przede wszystkim zajmuje się wychowaniem dzieci. No właśnie – dzieci. Bardzo silnie obecny jest w naszej świadomości archetyp młodych buntujących się wobec starych, dzieci występujących przeciwko swoim rodzicom. Dzięki temu zresztą świat idzie do przodu…
  • Arkadia – to kraina wiecznego spokoju, harmonii z przyrodą, pełna beztroskiej szczęśliwości. Niejednokrotnie jako arkadyjski określa się kraj (dom) swojego dzieciństwa, który po latach jest często idealizowany.
  • Sielanka – to gatunek literacki, ale również słowo określające błogą, niczym niezmąconą szczęśliwość; sielankowy może być dom rodzinny, dzieciństwo itp.
  • Idylla – podobnie jak sielanka określa gatunek literacki, ale oznacza także stan pogodnej, beztroskiej szczęśliwości.
  • Dom – budynek, gmach, willa, mieszkanie, kamienica, twierdza, gospodarstwo, domostwo, majątek, folwark, apartament, lokal, chata, gniazdko, nora, piwniczna izba, dach nad głową, własny kąt, cztery kąty, rezydencja, miejsce zamieszkania.
  • Rodzina – ognisko domowe, pielesze domowe, ród, familia, klan, małżeństwo.
  • Domowy – własny, intymny, prywatny, kameralny, swój.

 

Materiał literacki:

  • Biblia
  • mitologia
  • Homer, Odyseja
  • Sofokles, Antygona, Król Edyp
  • Dzieje Tristana i Izoldy
  • Legenda o świętym Aleksym
  • Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego
  • Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie, Pieśń świętojańska o Sobótce, Treny
  • Piotr Skarga, Kazania sejmowe
  • Wiliam Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet
  • Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
  • Molier, Skąpiec, Świętoszek
  • Ignacy Krasicki, Żona modna, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
  • Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła
  • Adam Mickiewicz, Dziady cz. IV, Sonety krymskie, Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz
  • Juliusz Słowacki, Balladyna, Fantazy, Hymn [Smutno mi, Boże…]
  • Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka II
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
  • Aleksander Fredro, Śluby panieńskie, Zemsta
  • Emily Brontë, Wichrowe wzgórza
  • Bolesław Prus, Placówka, Antek, Kamizelka, Lalka, Powracająca fala
  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
  • Henryk Sienkiewicz, Rodzina Połanieckich, Szkice węglem
  • Maria Konopnicka, W piwnicznej izbie, Mendel Gdański
  • Honoriusz Balzac, Ojciec Goriot
  • Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
  • Gustaw Flaubert, Pani Bovary
  • Lew Tołstoj, Anna Karenina
  • Stefan Żeromski, Doktor Piotr, Ludzie bezdomni
  • Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
  • Władysław Reymont, Chłopi
  • Thomas Mann, Buddenbrookowie
  • John Galsworthy, Saga rodu Forsytów
  • Maria Dąbrowska, Noce i dnie
  • Zofia Nałkowska, Granica
  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie
  • Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka
  • Stanisław I. Witkiewicz, W małym dworku
  • Witold Gombrowicz, Ferdydurke
  • Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą
  • Leon Kruczkowski, Niemcy
  • Marek Hłasko, Ósmy dzień tygodnia
  • Sławomir Mrożek, Tango
  • Czesław Miłosz, Dolina Issy
  • Gabriel Garcia Márquez, Sto lat samotności
  • Jerome David Salinger, Buszujący w zbożu
  • Wisława Szymborska, Kot w pustym mieszkaniu
  • Tomek Tryzna, Panna Nikt
  • Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy
  • Wiesław Myśliwski, Widnokrąg

 

Cytaty:

Wszędzie dobrze,
ale w domu najlepiej.
przysłowie polskie

Dom nie na ziemi stoi, lecz na niewieście.
przysłowie serbskie

My home is my castle (Mój dom jest moją twierdzą)
przysłowie angielskie

[Hektor do Andromachy]
Powróć tedy do domu, a swoim zajęciom się oddaj,
Krosnom i kądzieli; a dworkom przykaż,
by zaraz
Do roboty się brały.
Bo mężów sprawa jest wojna,
Tych, co się w Troi rodzili – a jam z nich wszystkich najpierwszy.
Homer, Iliada

Miej ty sobie pałace,
ja swój domek ciasny,
Prawda, nie jest wspaniały,
szczupły, ale własny.
Ignacy Krasicki, Żółw i mysz

Wróć się, o luba, do domu; wróć się ty będziesz szczęśliwa,
Może będziesz szczęśliwa, w lubej rodziny objęciach;
Jesteś młoda i piękna, znajdziesz pociechę, zapomnisz! (…)
Jesteś wolna, jesteś wdową po wielkim człowieku,
Który dla dobra ojczyzny wyrzekł się – nawet i ciebie!
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod

Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie!
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod

A przed ucztą potrzeba dom oczyścić z śmieci; oczyścić dom, powtarzam, oczyścić dom, dzieci!
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz

Gdy na dziewczynę zawołają: żono!
Już ją żywcem pogrzebiono!
Adam Mickiewicz, Dziady cz. IV

Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób.
Lew Tołstoj, Anna Karenina

Uczucie samotności jest bolesne w tłumie, lecz w łonie własnej rodziny jest nie do zniesienia.
Marie von Ebner-Eschenbach

Nie można być wybrednym przy wyborze rodziców.
Maryla Wolska

Każda rodzina tai w sobie swoiste niezadowolenie, które zmusza do ucieczki każdego jej członka, dopóki posiada on jakąkolwiek siłę żywotną.
Paul Valéry

Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni

Rodziny, ja was nienawidzę.
André Gide, Pokarmy ziemskie

Dlaczego dom rodzinny widać choć go nie ma
i lampę co zgaszono trzydzieści lat temu
ks. Jan Twardowski, Wszystko co dawne

Dom nad porami roku
dom dzieci zwierząt i jabłek
kwadrat pustej przestrzeni
pod nieobecną gwiazdą
dom był lunetą dzieciństwa
dom był skórą wzruszenia
policzkiem siostry
gałęzią drzewa
Zbigniew Herbert, Dom

 

Zobacz:

Dom – motyw literacki

Motyw domu i rodziny w literaturze

Jak pisać o domu?