Misja i zadania literatury
Arystotelesowska zasada mimesis i jej związek z teorią powieści lustra
- Arystoteles nakazał w Poetyce, by sztuka naśladowała naturę.
- Wiele wieków później Stendhal sformułował definicję powieści będącej „zwierciadłem, które obnosi się po gościńcu”.
Trudno nie dopatrzyć się podobieństwa między tymi dwoma poglądami. Cóż bowiem może kryć się pod metaforą lustra, jeśli nie literatura odbijająca rzeczywistość z fotograficzną dokładnością?
Jej zadanie ma więc polegać na naśladowaniu świata realnego z uwzględnieniem każdego aspektu obserwowanej codzienności.
Praktyczne zastosowanie zasady lustra można zaobserwować na przykład w powieści Honoriusza Balzaka Ojciec Goriot. Pisarz był wiernym kronikarzem swojej współczesności i podkreślił: „ja nie wymyślam ludzkiej natury, obserwuję ją i staram się odmalować taką, jaka jest”.
Obiektywną i „przezroczystą” narrację odautorską, umożliwiającą bezpośrednie obcowanie ze światem przedstawionym, znajdujemy także w Lalce Bolesława Prusa – powieści ukazującej „polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”. Jej bohaterowie (Rzecki, Łęcka, Krzeszowska, Ochocki) będąc jednostkami o bogatej osobowości, są także reprezentantami swych środowisk, co pozwala pisarzowi analizować socjologiczne uwarunkowania powieściowych wydarzeń. W utworze „odbija się jak w lustrze” XIX-wieczna Warszawa i problemy jej mieszkańców: zdegradowanie arystokracji, egoizm mieszczaństwa i bieda Powiśla.
Koncepcja literatury „wymierzającej sprawiedliwość widzialnemu światu”
- Zasada „wymierzania sprawiedliwości światu” opiera się na przekonaniu, że sztuka jest faktem społecznym, winna więc oceniać, wstrząsać i niepokoić, by realnie wpływać na rzeczywistość lub dostarczać przesłanek – poznawczych bądź etycznych – do dokonywania przez jednostkę wyborów.
Tę funkcję literatury realizuje Joseph Conrad w Lordzie Jimie. Powieść porusza problem odpowiedzialności jednostki za własne czyny i ponoszenia przez nią konsekwencji podejmowanych decyzji. Jim jest skłóconym ze światem indywidualistą. Uparcie dochowuje wierności swoim zasadom moralnym, ale maksymalizm etyczny nie chroni go przed klęską – każdy wybór jednych wartości pociąga za sobą konieczność rezygnacji z innych.
Conrad wykorzystuje w swej powieści autentyczne realia, jednak nie stara się o lustrzane odbicie rzeczywistości. Narratorem powieści jest kapitan Marlow, który swą ograniczoną wiedzę o Jimie czerpie ze spotkań z nim oraz z relacji osób trzecich. Skupia się on na doświadczeniach bohatera, dlatego tło obyczajowe i szczegółowe opisy pojawiają się tylko wtedy, gdy mogą służyć charakterystyce postaci bądź interpretacji wydarzeń.
Conradowskie widzenie literatury bliskie jest Stefanowi Żeromskiemu, który nakłada na twórcę obowiązek bycia „sumieniem narodu” i „rozrywania jego ran”. W Ludziach bezdomnych pisarz wykorzystał doświadczenia realistów i ukazał panoramę społeczną (warszawscy lekarze i proletariat, zakład leczniczy w Cisach, robotnicy Zagłębia), ale podporządkował kompozycję powieści założeniu ideowemu głoszącemu, iż w panującym ustroju ludzie głęboko etyczni, tacy jak Tomasz Judym, muszą pozostać samotni i bezdomni.
Powtórka według chronologii epok
Zadania stawiane literaturze
Starożytność – to źródło norm
- Według starożytnych poetyk („podręczników” pisarskich ustalających normy estetyczne) podstawowym zadaniem literatury jest wyrażanie piękna, ale także – przynoszenie sławy poecie. Służą temu technika mimesis – naśladowania natury i zasada decorum – dostosowania stylu pisania do tematu utworu.
Średniowiecze – czci Boga
- Slogan głosi, że średniowieczny pisarz tworzy „ad maiorem Dei gloriam” – „dla większej chwały Boga”.
- Ale również ważną cechą znacznej części utworów epoki jest ich charakter parenetyczny – opisują one (i lansują) określone wzorce osobowe, na przykład rycerza, władcy, ascety.
Renesans – wraca do źródeł
Nawrót do wskazań poetyki antycznej! Spośród osiągnięć starożytnych szczególnego znaczenia nabierają humanizm i stoicyzm.
- W myśl tego pierwszego pisarzowi i literaturze „nic, co ludzkie, nie jest obce”. Twórczość jest więc jedną z metod poszukiwania wiedzy o człowieku, który uznany został za wartość najważniejszą.
Barok – oszałamia i filozofuje
W wypadku tej epoki trudno właściwie mówić o jakichś konkretnych zadaniach literatury. A jeśli już, to zadanie to można by sformułować tak: olśnić odbiorcę swoim kunsztem! Na tym opiera się konceptyzm. Dlatego warto skupić się na poetyce utworów.
- W baroku nastąpiło zachwianie renesansowej wiary w jednolitość i celowość świata. Twórców epoki fascynują w związku z tym paradoksy, różne dziwactwa, wyrafinowane skojarzenia.
- Ogromną rolę odgrywają w baroku rozmaite eksperymenty językowe: manipulacje znaczeniami i zestawieniami słów, które w ówczesnej literaturze żyją własnym życiem, w oderwaniu od nazywanych rzeczy.
- Pewnym wyjątkiem jest tu nurt sarmacki: jego przedstawiciele lansują wzorzec osobowy szlachcica Sarmaty, przeświadczonego o swej wyższości dzięki pochodzeniu od starożytnego ludu Sarmatów. Szlachcic ów kultywuje tradycje szlacheckie i sceptycznie podchodzi do europejskich mód i dokonań kulturalnych.
Oświecenie – uczy, uczy, uczy
Podstawową kategorią filozoficzną odnoszącą się do całej literatury okresu jest racjonalizm – pogląd uznający rozum za miarę wszechrzeczy i myślenie za jedyną drogę poznawania rzeczywistości. W Polsce ogromne znaczenie zyskują dodatkowo reformatorskie dążenia polityczne.
- Niezwykle ważny jest dydaktyczny charakter ówczesnych utworów – mają uczyć i wskazywać najlepsze rozwiązania.
- Bardzo ważna staje się twórczość publicystyczna. Nierzadko utwory, zdawałoby się czysto literackie, noszą wyraźne cechy publicystyki. Satyra ośmiesza, a więc także ocenia zastaną rzeczywistość. Lekcje postaw i portrety antywzorów – na wesoło!
Romantyzm – poezja ponad tłumami i na piedestale
Początkowo: zerwanie z ideałami oświecenia – ludzkim poznaniem i literaturą rządzi nie rozum, lecz uczucie.
- Literatura ma wyrażać stan ducha, uczucia.
- Tematyka ludowa, fantastyczna.
Później: literatura staje się często nośnikiem idei mistycznych, poglądów filozoficznych autora (wallenrodyzm, mesjanizm, winkelriedyzm). Każdy z wieszczów wykorzystuje ją do przedstawienia swoich zapatrywań na sprawy społeczne i narodowe.
- Poważnym zadaniem literatury staje się zwłaszcza uczestnictwo w sferze kształtowania ducha narodowego.
Pozytywizm – użyteczność i misja społeczna
Zerwanie z ideałami romantyzmu. Utylitaryzm i dydaktyzm literatury. Scjentystyczna postawa wobec rzeczywistości.
- Literatura służyć ma kształtowaniu społeczeństwa, lansowaniu i realizowaniu programu pozytywistycznego (praca u podstaw, praca organiczna, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów). Od wartości artystycznej utworu ważniejsza jest jego idea społeczna.
Młoda Polska i modernizm – sztuka dla sztuki
- Literatura nie musi, a wręcz nie powinna służyć społeczeństwu (sztuka dla sztuki).
- Od modernizmu zaczyna się ważny dla współczesności proces tak zwanego rozpadu form. W dwudziestym wieku proces ten już się dokonał: odtąd „pomysłów na literaturę” może być tyle, ilu jest twórców. W dodatku wolno też pisać, nie formułując przy tym żadnych zadań literackich (na przykład skamandryci). Zresztą w wieku XX zadania te rzadko są formułowane w sposób wyrazisty – najczęściej nie dotyczą one treści, lecz raczej pewnych odniesień formalnych lub kulturowych.
- Naturalizm: literatura ma mówić prawdę o wszystkim, bez owijania w bawełnę. Człowiek powinien być przedstawiany w powiązaniu ze swą biologią, jest bowiem zwierzęciem, tyle że na wysokim piętrze ewolucji.
- Impresjonizm: literatura ma wyrażać nastroje, ulotne wrażenia.
- Stanisław Wyspiański korzystał z dokonań wszystkich chyba prądów epoki, ale wyróżnia go zwłaszcza pogląd, iż literatura powinna być zaangażowana w sprawy narodowe i polityczne, którymi najczęściej twórcy Młodej Polski pogardzali.
Dwudziestolecie międzywojenne – „ściąganie poezji z piedestału”
- Skamandryci: poeta to „ultimus inter pares”. Odrzucenie konradowskiego płaszcza i pożegnanie z mitami romantycznymi.
- Futuryści: literatura ma w nowoczesny sposób wyrażać złożoność współczesnego świata. Jej cel to przyszłość. Niedopuszczalny jest szacunek dla tradycji. Fascynacje: cywilizacja, miasto, wojna.
- Awangarda Krakowska: poetyka literatury musi dostosować się do rytmu współczesności – do „miasta, masy, maszyny”.
- Stefan Żeromski wzywa do dyskusji nad przyszłością Polski; kształtuje etos inteligencji (kontynuuje pozytywistyczną misję literatury).
- Stanisław Ignacy Witkiewicz formułuje ideę Czystej Formy, która w dramacie nawiązuje do pojęcia katharsis. Jednocześnie zawiera w literaturze katastroficzną wizję przyszłości.
- Powieść psychologiczna – zastosowanie osiągnięć psychologii, zwłaszcza freudowskich technik psychoanalitycznych, do konstrukcji bohaterów i uzasadniania ich działań.
Literatura po roku 1939
- Poeci apokalipsy spełnionej, czasu okupacji. Literatura ma za zadanie wzywać do walki (poezja tyrtejska), utrwalać historię, odrealniać potworną rzeczywistość.
- Czy można tworzyć poezję po Oświęcimiu? Tak pyta Tadeusz Różewicz, a jednak tworzy: poezja jest walką o oddech, próbą uporządkowania rozsypanego świata.
- Socrealizm: utylitaryzm i dydaktyzm; podporządkowanie się partii i rządowi w sprawie „kształtowania świadomości człowieka socjalistycznego”.
- Neoklasycyzm – nawrót do poetyki klasycznej. Tym razem jednak poezja ma nie tyle wyrażać harmonię, jedność świata, ile ją stwarzać, ratując tym samym człowieka przed rozterkami i załamaniami – pojęcie ocalenia.
- Tak zwana poezja lingwistyczna: poezja jako pole eksperymentów językowych. W utworach literackich język i słowa stają się tematem, a nie środkiem do wyrażania tematu.
Najważniejsze utwory
• Arystoteles – Poetyka
• Stendhal – Czerwone i czarne
• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
• Bolesław Prus – Lalka
• Joseph Conrad – Lord Jim
• Albert Camus – Dżuma
• literatura łagrowa i lagrowa
Literatura jest
• źródłem norm
• wyrazem idei epoki
• sposobem szokowania
• nauczycielem
• wyrazem uczuć i indywidualizmu
• wartością samą w sobie
• polem dyskusji
• polem walki o zmianę świata
