Biblia i antyk
Biblię rozpoczyna opis stworzenia świata. Zgodnie z tym przekazem natura jest piękna, harmonijna i doskonała – jak jej Stwórca. To świadectwo potęgi Boga, który powołał ją do życia i władzę nad nią oddał człowiekowi. Przyroda jednak nierzadko wymyka się spod kontroli – jeśli występuje przeciw ludziom, np. w formie potopu lub suszy, oznacza najczęściej karę Boską.
Dla starożytnych Greków i Rzymian natura była tajemnicą, niekiedy zachwycającą, często także przerażającą. Za pomocą mitów człowiek chciał tę tajemnicę oswoić: zachodzące w przyrodzie, a niezrozumiałe dla siebie zjawiska tłumaczył działalnością bogów, bóstw i rozmaitych fantastycznych istot.
Filozofia stoicka eksponuje życie zgodnie z rytmem przyrody – zapewnia to człowiekowi spokój i wewnętrzną harmonię.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Mity próbujące wyjaśniać zjawiska przyrody (mit o Demeter i Korze, i następstwie pór roku; rządzący morzem Posejdon, faunowie – leśne bóstwa, nimfy, będące boginkami całej przyrody. Mieszkały w górach, lasach, na łąkach, w grotach, nad rzekami, źródłami, morzami).
- Owidiusz Przemiany – świat natury daleki jest od uporządkowania i racjonalności, gdyż znajduje się w nieustannym ruchu.
- Horacy, Beatus ille… – natura przedstawiona jako miejsce pracy i wypoczynku człowieka.
Średniowiecze
Dla średniowiecznego artysty natura oznacza nieodgadnioną tajemnicę. W Dziejach Tristana i Izoldy przyroda pełna jest tajemnych sił, staje się dla ukrywających się w lesie kochanków schronieniem. Natura zdaje się współodczuwać z bohaterami – łączący ich groby, a głóg to symbol miłości trwalszej niż śmierć.
Dla chrześcijańskiego teologa, św. Tomasza z Akwinu, przyroda jest – podobnie jak cały świat – uporządkowaną, hierarchiczną strukturą, w której każde drzewo, każda roślina i każde zwierzę ma swoje miejsce i odgrywa istotną rolę.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Pieśń o Rolandzie – śmierć tytułowego bohatera robi na czytelniku tak duże wrażenie także dlatego, że bohater, wielki wojownik w błyszczącej zbroi, umiera na tle wysokich gór i pięknej, zielonej trawy.
- Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu – przyroda skrywa wielkie tajemnice: zamieszkują ją przedziwne istoty, a rośliny i zwierzęta mają cudowne właściwości.
- Kwiatki świętego Franciszka – zjednoczenie człowieka z naturą, wyraz uwielbienia i zrozumienia każdego z jej przejawów: ludzi, zwierząt i roślin.
Renesans
Epoka odrodzenia prezentuje naturę jako doskonałe dzieło Boga. Przyroda stanowi źródło ładu i harmonii, to ona nadaje porządek ludzkiemu życiu.
W Żywocie człowieka poczciwego Mikołaj Rej i w Pieśni świętojańskiej o sobótce Jan Kochanowski piszą o tym, że to przyroda wyznacza rytm pracy i wypoczynku, młodości i starości, zapewnia bezpieczeństwo oraz wewnętrzną harmonię. Otaczająca ludzi przyroda jest zawsze przyjazna ludziom, a natura szczodrze obdarza go swymi darami: owocami, zwierzyną, rybami.
Twórca renesansowy urzeczony jest cudownością natury – dowodem jest choćby pieśń Serce roście patrząc na te czasy Kochanowskiego i piękny opis biologicznego rytmu i cykliczności przyrody.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Na lipę (fraszka Jana Kochanowskiego) – natura zostaje przedstawiona jako miejsce odpoczynku poety, a także jako źródło poetyckiego natchnienia.
- Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary (Pieśń XXV Jana Kochanowskiego) – przyroda stanowi źródło ładu i harmonii – to Bóg jest siłą ożywiającą ziemię, obsypuje człowieka dobrodziejstwami.
- Jerozolima wyzwolona (dzieło Torquato Tassa) – przyroda jest piękna, ale jednocześnie groźna, kusząca i zarazem przerażająca.
Barok
W literaturze baroku pojawia się temat przeciwstawienia trwałego i niezmiennego porządku natury kruchemu światu kultury. Wiersz Epitafium Rzymowi Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego dowodzi, że świat cywilizacji przemija, zaś porządek natury jest wieczny. Natomiast w jego Sonetach świat natury jest nieodgadniony, nieokiełznany, niepokojący.
Odejściem od wyidealizowanego obrazu natury są Sielanki Szymona Szymonowica. Wywodzą się one z tradycji starożytnej (Bukoliki Wergiliusza), jednak został zmieniony ich charakter, stały się bardziej realistyczne i straciły swą pierwotną wesołość. W Żeńcach autor zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych – zwraca uwagę na wielogodzinny dzień pracy, ogromny wysiłek żeńców, ich zmęczenie oraz nieludzki stosunek zarządcy do kobiet: ustawicznie ponaglanie ich do pracy, a nawet bicie.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Jean de La Fontaine, Bajki – bohaterowie bajek – zwierzęta – stanowią alegorie postaw i zachowań typowych dla ludzi.
Oświecenie
Szczególną rangę zyskała natura w oświeceniowym nurcie sentymentalizmu. Opierał się on w znacznym stopniu na filozofii Jeana Jequesa Rousseau, propagującego ideę powrotu do natury. Filozof przeciwstawił kulturze naturę – stan pierwotny, tworząc jednocześnie mit powrotu do natury.
W literaturze sentymentalnej natura jest współuczestnikiem wydarzeń, odpowiada stanom psychicznym bohaterów. Tak jest w Cierpieniach młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego, gdzie przemiana przyrody jest związana z przemianami zachodzącymi w bohaterze. Początkowo Werter postrzega naturę jako harmonię, odnajduje w niej Boga – a to wszystko z piękną, radosną wiosną w tle. W drugiej, „jesiennej” części powieści bohater gubi się w swoich uczuciach, spotykają go same niepowodzenia, a natura jawi mu się jako młyn śmierci – w końcu popełnia samobójstwo.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- W wierszach Franciszka Karpińskiego przyroda jest scenerią uczuć kochanków.
- W wierszu Dwie lipy Franciszka Kniaźnina sielski obrazek dwóch drzew rozdzielonych rzeką symbolizuje tragiczność miłości.
- Sofiówka, poemat Stanisława Trembeckiego na cześć słynnego ogrodu nieopodal Humania, to dowód szczególnej fascynacji ludzi oświecenia ogrodami, wyrażającymi pragnienie powrotu do pierwotnej szczęśliwości w otoczeniu urokliwej natury.
Romantyzm
Dla romantyków natura to świat pełen tajemnic, w którym to, co namacalne, styka się z tym, co ponadrzeczywiste – dlatego chory syn z utworu Król olch widzi rzeczy, których racjonalny ojciec nie jest w stanie dostrzec. Podobnie w Mickiewiczowskich balladach pojawiają się fantastyczne istoty i dzieją się rzeczy rozumowo niemożliwe do wyjaśnienia. Natura tu nie tylko działa, ale również wymierza sprawiedliwość – przykładem może być ballada Rybka, w której pan, który uwiódł prostą, wiejską dziewczynę i porzucił ją z dzieckiem, zostaje w tajemniczy sposób ukarany – wraz z żoną zamienia się w kamień.
Sonety krymskie Mickiewicza ukazują dwoistość natury: przyroda, w tym wypadku orientalna, nieznana, obca, jednocześnie zachwyca i przeraża. Oszałamiające widoki Krymu, jego przyroda robią na poecie duże wrażenie, ale nie są w stanie zagłuszyć tęsknoty za miejscem urodzenia, które wydaje się piękniejsze od najwspanialszych, obcych krajobrazów.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – życie bohaterów rozgrywa się zgodnie z porządkiem natury, która ilustruje konkretne wydarzenia czy przeżycia. Przyroda przestaje jednak być tłem, okazuje się jednym z bohaterów – służą temu przede wszystkim personifikacje. Mickiewicz jest ponadto znakomitym obserwatorem wielu zjawisk przyrody i wspaniałym „malarzem” pejzaży.
- Cyprian Kamil Norwid, W Weronie – przyroda może „opłakiwać” los Romea i Julii na przekór obojętnym wobec tragedii kochanków ludziom.
Pozytywizm
W Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa z drobiazgową pieczołowitością godną realisty odtwarza bogactwo przyrody. Natura zapewnia byt, jest miejscem pracy i źródłem doznań estetycznych. Człowiek istnieje w jej świecie wyższego ładu, który trwa na przekór zmiennej historii. Drzewa, tworząc specyficzny splot przypominający sklepienie świątyni, otaczają mogiłę Jana i Cecylii, a także mogiłę powstańców.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Eliza Orzeszkowa, Gloria victis – to drzewa przechowują pamięć o bohaterskiej postawie powstańców.
- Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy – opisy egzotycznej, afrykańskiej przyrody.
Młoda Polska
Młoda Polska kładła nacisk na estetyczne przeżycie natury. Jest ona miejscem ucieczki znudzonych cywilizacją modernistów, którzy poszukują autentycznego istnienia.
Bardzo charakterystyczne dla epoki jest zainteresowanie górską przyrodą – przykładem mogą być wiersze Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy-Tetmajera (odtworzenie rzeczywistego obrazu zastępuje poeta opisem rozmaitych zmysłowych wrażeń wywoływanych przez przyrodę – obraz natury przestaje być celem samym w sobie) czy Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza (opis natury ma charakter symboliczny – róża może stanowić metaforę ludzkiego losu).
W powieści Chłopi Władysława Reymonta życie wiejskiej społeczności jest nierozerwalnie związane z przyrodą: codzienność bohaterów określa rytm pór roku oraz pór doby. Człowiek jest bardzo związany z ziemią – żywicielką, która nie tylko służy pracy, ale przez tę pracę zostaje uświęcona, co podkreśla słynna scena siejby – pożegnanie Boryny z ziemią.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Leopold Staff, Deszcz jesienny – smętny, jesienny krajobraz jest odpowiednikiem stanów psychicznych podmiotu lirycznego. Nastrój zostaje zbudowany przez emocjonalne obrazy, a pejzaż odzwierciedla przeżycia podmiotu mówiącego – to zabieg zwany pejzażem wewnętrznym.
- Frances Burnett, Tajemniczy ogród – pod wpływem kontaktu z przyrodą dokonuje się wewnętrzna przemiana bohaterów. Mary – dotychczas raczej antypatyczna – staje się sympatycznym i lubianym dzieckiem. Pod wpływem tej przemiany pomaga także nieszczęśliwemu kuzynowi – Colin zyskuje miłość ojca, pragnie być zdrowym i silnym chłopcem.
Dwudziestolecie międzywojenne
Twórcy dwudziestolecia zafascynowani byli codziennością, dlatego powstawało wtedy wiele utworów poświęconych przyrodzie z pozoru nieefektownej, zwykłej, jak np. w wierszu Leopolda Staffa Kartoflisko, gdzie jest ona miejscem mozolnej pracy.
Nie brakowało też tekstów podkreślających piękno natury, wywołującej nie tylko doznania estetyczne, ale również duchowe, w których opis podkreślający wrażenia odbiorcy daleki jest od realizmu – jak w wierszu Leopolda Staffa Wysokie drzewa.
Wyjątkową rolę odgrywa natura w poezji Bolesława Leśmiana: jest konkretna, a zarazem zmienna i wieloznaczna, ma swój porządek, zakłócany od czasu do czasu np. przez fantastyczne istoty w rodzaju Dusiołka. Podmiot, a zarazem bohater wierszy Leśmiana w kontakcie z naturą wykazuje specyficzną zachłanność – chłonie ją, upaja się nią i zatapia się w niej bez reszty, jak w W malinowym chruśniaku, gdzie pośród gęstwiny krzewów ukryli się zakochani.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
Witold Gombrowicz, Ferdydurke – parodia Rousseau’wskiego mitu powrotu do natury – okazuje się bowiem, że wieś, zamiast autentyzmu zachowań i uczuć, jest źródłem nowej, zniewalającej bohaterów formy.
Jarosław Iwaszkiewicz, Brzezina – brzozowy las z powodu znajdujących się tam grobów przypomina o wiecznym prawie przemijania i śmierci.
Literatura współczesna
Ze swoistą metafizyką przyrody mamy do czynienia w powieści Dolina Issy Czesława Miłosza – nadrzeczny pejzaż ze swym pierwotnym, nieskażonym pięknem i skrywanymi w sobie tajemnicami staje się źródłem pierwszych wzruszeń dla dorastającego bohatera i świadkiem jego pierwszych, istotnych życiowych doświadczeń.
Silnie osadzona w scenerii przyrodniczej jest także powieść Edwarda Redlińskiego Konopielka – obrazek z życia wsi Taplary i jej mieszkańców.
Urodę rodzimego krajobrazu opiewają także poeci – wystarczy wymienić Baczyńskiego, Broniewskiego, Twardowskiego, Brylla. Tradycyjny opis zastępowany bywa innymi formami – np. wiersz Broniewskiego Brzoza to liryczna rozmowa z drzewem, które symbolizuje smutek ojca po stracie córki, ale także kruchość ludzkiego życia.
Dodatkowe utwory – zapamiętaj!
- Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze – mazowiecki pejzaż staje się swoistym świadkiem cierpienia polskiego narodu.
- Jan Twardowski – Mrówko ważko biedronko, Drzewa, O lasach, Drzewa niewierzące – uwielbienie natury i szczery nad nią zachwyt prowadzą do refleksji o bezgranicznej mocy stwórczej Boga. W oczach księdza Twardowskiego wszystkie stworzenia są sobie równe, doskonałe i z natury dobre – stworzył je przecież ten sam dobry Bóg.
Zobacz: