Przed nieznanym trybunałem
Ogólna charakterystyka zbioru Przed nieznanym trybunałem
Jest to wydany w 1975 r. zbiór esejów filozoficznych, w których autor przygląda się rozmaitym zjawiskom i działaniom ludzi w różnych stronach świata i w różnych czasach, przy czym postacie i wydarzenia są dlań materiałem badawczym, egzemplum, które ma prowadzić do refleksji w dziedzinie etyki, moralności, rozróżniania dobra i zła i odpowiedzialności za swoje czyny. Kolejne eseje są to:
- W służbie Wielkiego Armatora,
- Święty,
- Piąty Anioł,
- Maskarada na Oxford Street,
- List do Juliana Stryjkowskiego.
Przypomnienie cech eseju
- Esej to szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny pisany zazwyczaj prozą, interpretujący jakieś zjawisko, problem.
- Istotny jest w nim punkt widzenia autora, subiektywizm.
- Wyróżnia go piękna, ale i swobodna forma, logiczny tok rozumowania zakłócają błyskotliwe skojarzenia, dygresje, mogą wystąpić aforyzmy, poetyckie obrazy.
- Nazwa esej została stworzona przez Michała Montaigne’a, choć już w starożytności pisano utwory, które zbliżały się do tej formuły (Platon, Seneka). Eseje pisali: Bacon, Milton, Locke, Kartezjusz, Pascal, a w XX w. Sartre, Herling-Grudziński, Miłosz…
Piąty Anioł
Główny bohater tego eseju, szaleniec Manson, który uważał się za Chrystusa, ale i za szatana, piątego anioła i piątego bitelsa – czynił zło. Szczepański przypomina działalność tego młodego człowieka, który werbował młodzież z jak najlepszych domów, tworzył grupy wtajemniczonych (rodzinę), które popisywały się okrucieństwem i upodleniem. Wśród zbrodni Mansona jest i mord popełniony na żonie i przyjaciołach reżysera Romana Polańskiego, w drastyczny sposób, szczególnie sadystyczny wobec żony Polańskiego, która była wówczas w ciąży. Szczepański wspomina też o obławie na grupę Mansona i pobyt przestępcy w celi śmierci. Autor stawia pytanie o genezę tego zła, o czynniki, które pozwoliły rozwinąć się tak potwornym instynktom, owładnąć psychiką „mansonidów”.
Postać ojca Kolbego w eseju Święty
Postacią zupełnie kontrastową wobec Mansona, bohaterem eseju pt. Święty, jest Maksymilian Kolbe. Opierając się na relacjach świadków, Szczepański przypomina zdarzenia z obozu oświęcimskiego, z roku 1941, kiedy to franciszkanin Maksymilian Rajmund Kolbe zgłosił się dobrowolnie do grupy skazanych na śmierć, by uratować tym samym życie innego więźnia – Franciszka Gajowniczka. Poszedł na śmierć za niego. Szczepański podaje także informacje o bunkrach śmierci głodowej, o wcześniejszej działalności księdza Kolbego, zastanawia się też nad czynem innej postaci – mianowicie Niemca Karla Fritzscha, który na zgłoszenie księdza zareagował tak, że „numer zastąpił numerem”. Niemiec Fritzsch musiał zadbać o to, by zgadzała się liczba śmierci. Czyn ojca Kolbego staje się dla autora eseju punktem odniesień, próbą zrozumienia ofiary życia i aktu miłości wobec bliźniego. W tej postawie widzi Szczepański walkę ze złem, ocalenie najistotniejszych wartości, godność człowieka.
Wnioski – odczytanie sensu tytułu Przed nieznanym trybunałem
Analizując postawy bohaterów zbioru, wciąż pyta autor o człowieka współczesnego, o jego protest przeciw złu, o moralność współczesnego świata. Być może, nie jest to proza łatwa w odbiorze, warstwa refleksji dominuje często nad fabułą i sensacją, lecz jest to ważny głos w literackiej dyskusji o etyce i walce dobra ze złem.
Tytuł zbioru – Przed nieznanym trybunałem to zapowiedź i pytanie o rozliczenia i odpowiedzialność, którą każdy człowiek będzie musiał ponieść za czyny swojego życia. Trybunat nie znaczy wcale Bóg, bo różne są oblicza Boga i różnie ludzie wyznają swą wiarę. To raczej Wielki Sąd, przed którym stanie Manson i ojciec Kolbe, i inni ludzie wszystkich epok. Autor uważa, że życie ludzkie układa się w kształt procesu i wszyscy podświadomie czekają na werdykt… Przedmiotem dyskusji w esejach Szczepańskiego jest nie tyle Bóg, co wiara ludzi w istnienie Trybunału i oblicza Sędziego, Godota wg Becketta, Wielkiego Armatora w koncepcji Conrada. Instancja ostatecznych rozliczeń, która tak często jest tematem literackim. W pierwszym eseju W służbie Wielkiego Armatora Szczepański analizuje wartość sytuacji conradowskiej i słynnego kodeksu moralisty – Conrada, który nie usprawiedliwiał żadnych odstępstw od moralnych nakazów człowieka. Lord Jim i Jerzy z okupowanej Warszawy to główni bohaterowie tego eseju. Rozważając ich dzieje, zauważa Szczepański potrzebę odwieczną, która tkwi w człowieku: reguł postępowania, istnienia Prawodawcy – gwarancji sprawiedliwości.
Zapamiętaj!
Etyka conradowska – maksymalistyczny, bardzo trudny program moralny, przekonanie o bezwzględnej konieczności przestrzegania zasad etycznych w każdych warunkach, nawet w przypadku zagrożenia życia. Wartościami nadrzędnymi są: honor, odpowiedzialność, obowiązek, wierność samemu sobie i wyznawanym zasadom. Przestrzeganie tych wartości wiąże się niejednokrotnie z postawą heroiczną. Bohaterowie powieści Conrada to często ludzie na co dzień dokonujący trudnych wyborów moralnych.
O etyce conradowskiej mówi się także w odniesieniu do innych postaci literackich – bohaterów utworów, których nie napisał Conrad. W Polsce powojennej toczyła się dyskusja pisarzy dotycząca postaw heroicznych, conradowskich. W odniesieniu do postaci z prozy Jana Józefa Szczepańskiego również mówi się o etyce conradowskiej.
Zobacz:
Zaprezentuj zbiór esejów Jana Józefa Szczepańskiego pt. Przed nieznanym trybunałem