Gustaw, bohater Innego świata

Źródło

Inny świat to powieść autobiograficzna. Gustaw Herling-Grudziński opisuje w niej przeżycia i doznania więźnia łagru sowieckiego. Narrator opowiadający historie współwięźniów, a także swoje własne, relacjonuje je z chłodnym dystansem. Pierwsza część powieści to szereg portretów osób skazanych na ciężką pracę. Poznajemy historię Kostylewa, człowieka, który pragnąc uniknąć pracy ponad ludzkie siły, wkłada codziennie rękę w ogień.

Inny przykład to historia „nocnych łowów” i Marusi. W świecie obozowym gwałty na kobietach zdarzały się często. Marusia pragnęła prawdziwego uczucia, oddała się niemal niewolniczo Kowalowi, który, by nie narazić się zazdrosnym współwięźniom, podarował im ją jak rzecz. Inna historia to losy generalskiej doczki, którą głodem zmuszono do tego, by zrezygnowała z cnoty. Raz odstąpiwszy od swych zasad, dziewczyna spadła na samo dno upodlenia. Mamy też tragiczny przypadek Pamfilowa, ojca bezgranicznie kochającego swego syna, który jednak, zmanipulowany przez sowiecką ideologię, wyrzeka się go. W końcu sam trafia do obozu. Okazuje się, że można tam trafić za cokolwiek. Niewinność nie daje żadnej gwarancji ocalenia. Tak jest w przypadku „zabójcy Stalina”, który bawiąc się, strzelił do portretu. Po latach katorgi żałował, że nie strzelił do prawdziwego Stalina. Druga część to opis żmudnego procesu wydostawania się z łagru.

Czas i miejsce akcji

Okres II wojny światowej – miejscami akcji są kolejne etapy pobytu Herlinga-Grudzińskiego w więzieniach i łagrach sowieckich: Grodno, Witebsk, Leningrad, Wołogda, Jercewo.

Co to za typ bohatera?

bohater-narrator; narrator tożsamy z autorem
więzień łagru, ofiara totalitaryzmu
bohater walczący o zachowanie godności w nieludzkich warunkach

Gustaw symbolizuje:

więźnia łagrów,
patriotę,
ofiarę totalitaryzmu,
człowieka walczącego o zachowanie godności i pielęgnowanie wysokich wartości takich jak humanitaryzm nawet w nieludzkich warunkach.

Mówiąc o bohaterze Innego Świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, trzeba pamiętać o dwóch sprawach.

Inny Świat jest powieścią autobiograficzną. Podobieństwo między narratorem a autorem jest nie tylko zamierzoną figurą literacką, Herling-Grudziński potwierdza, że powieść powstała na podstawie jego wspomnień, przeżyć, notatek.
Po drugie jest to powieść o okrucieństwie obozu pracy. Narrator opowiada historie, które tam miały miejsce z perspektywy człowieka wolnego, człowieka, który odzyskał swe życie. Historie osób, z którymi bohater przebywał, nie tylko kształtują jego podejście do życia i pracy, ale są także świetną ilustracją absurdalnego systemu stalinowskiego.

Znaczenie postaci

Bohater-narrator Innego Świata nie poddał się „złagrowaniu” (w taki sposób jak – opisywany przez Tadeusza Borowskiego – Tadek). Ich postawy są różne, choć cel ten sam: przeżycie. Jednak w przypadku bohatera Herlinga-Grudzińskiego nie jest to chęć przeżycia ze wszelką cenę. Nie za cenę utraty człowieczeństwa. Mimo że obóz jako miejsce musiał do pewnego stopnia wypaczyć ludzką psychikę, narrator daje nam nadzieję, że wartości moralne nie ulegają tak łatwo zniszczeniu. Dlatego właśnie postać narratora jest tak ważna w literaturze XX wieku. Pokazuje ona nie tylko w sposób genialny, precyzyjny i chłodny świat łagrów, których jest częścią, ale także możliwość zachowania w sobie wartości moralnych bez względu na wszystko.

Charakterystyka

Kim jest narrator: Gustaw Herling-Grudziński sam przeżył sowiecki obóz w Jercewie. Nie wiadomo, jakie emocje targały bohaterem podczas życia w obozie, ale z jego relacji wynika, że w każdej sytuacji starał się zachowywać jak najbardziej w porządku w stosunku do innych współwięźniów. Narrator próbuje uzmysłowić czytelnikom, jak ciężkie i bezsensowne było życie w warunkach obozowych.

Marzenie: w świecie łagrów nie można było się wyróżniać, trzeba było chcieć walczyć i wytrwać. Największą radością dnia był moment, gdy po pracy dostawało się miskę zupy i kawałek chleba. Bohater oczekiwał i marzył o tym, że zamkną go w „szpitalu”, tam bowiem nie trzeba było pracować. Choć i na jedzenie nie było co liczyć, człowiek doprowadzony ciężką, przekraczającą ludzkie możliwości pracą na skraj załamania nerwowego, marzy wyłącznie o tym, by się wyrwać, by odpocząć przez chwilę, nawet jeśli skazuje się w ten sposób na niechybną śmierć.

Sposób na ucieczkę: bohater-narrator nie poddał się bez walki. Podjął desperacką próbę zwrócenia na siebie uwagi przez poddanie się głodówce. Pomysł jak na warunki obozowe wydawał się całkowicie chybiony, przecież tam właśnie ludzie zabijali się o kawałek chleba, wszyscy byli na skraju wyczerpania! Ale udało się. Narrator może to zawdzięczać wyłącznie swojej silnej woli i wytrwaniu w postanowieniu. Nie należy jednak zapominać, że w tamtym momencie było mu zupełnie wszystko jedno, co się z nim stanie. Dla więźniów śmierć często kojarzyła się z wyzwoleniem od przymusu pracy, od głodu i zmęczenia.

Sposób na ulgę: nieobce były dla Gustawa Herlinga-Grudzińskiego myśli samobójcze. Szczególnie silnie podziałała na niego lektura Zapisków z martwego domu Fiodora Dostojewskiego. W takiej bowiem sytuacji, w jakiej znajdowali się więźniowie, każda ucieczka była dobrym sposobem wyrwania się, nawet ucieczka w śmierć.

Zachowanie się w obozie: postawa narratora w wynaturzonym świecie obozowym jest wprost fenomenalna. Potrafi on, stara się ze wszystkich sił, znajdować w życiu, marzeniach, lekturze, we wspomnieniach, a nawet w samounicestwieniu – wyższe wartości moralne. Cechuje go wieczna niezgoda na zło, ciągłe poszukiwanie wymiaru człowieczeństwa. Nawet jeśli w tej walce i poszukiwaniu jest odosobniony, nawet jeśli jak wszyscy poddaje się zmęczeniu i zwątpieniu, wciąż walczy, czego najpiękniejszym przykładem jest przeprowadzona przez niego głodówka.

Biografia

O przedobozowym życiu bohatera wiadomo niewiele – wspomina się o studiach polonistycznych, pierwszych próbach krytycznoliterackich. We wrześniu 1939 roku bohater znalazł się na terenach zajętych przez Związek Radziecki.

Inny Świat obejmuje dwa lata obozowego życia – od aresztowania na początku wojny za przestępstwo „bycia Polakiem” po styczeń 1942 roku – kiedy to bohater po głodówce protestacyjnej został zwolniony i przedostał się do armii Andersa. Narrator mówi, że aby opisać prawdę o obozie, trzeba spojrzeć na to miejsce z perspektywy wewnętrznej, trzeba „zstąpić do najgłębszych czeluści piekieł”. Tam właśnie znalazł się bohater. Początkowo nieświadomy tego, co go czeka, szybko orientuje się, że musi uważnie się przyglądać temu, co robią i mówią inni.

Bohater zauważa, że największą szansę na przeżycie w obozie miały osoby proste, które to życie przyjmowały za swoje. Osoby myślące były w sytuacji najgorszej. Bo czymże był ten świat obozowy, ten inny świat? Był to świat zhierarchizowany, w którym najwyższą pozycję zajmowali przestępcy, a najniższą więźniowie politycznie. Kategoria narratora wypadała więc gdzieś po środku. To świat, w którym gwałty, przemoc, śmierć nie robią dużego wrażenia. To świat, w którym za kawałek chleba można sprzedać wszystko, nawet siebie. To świat niskich żądz i popędów. Nie można nikomu zaufać, nie wiadomo, w którym momencie człowiek zostanie zdradzony.

Ostatni opisany epizod z życia bohatera dotyczy czasów po wyzwoleniu – udało mu się powrócić do normalnego życia.

Ważne momenty w życiu bohatera

Inny świat obejmuje dwa lata obozowego życia – od aresztowania na początku wojny za przestępstwo „bycia Polakiem” po styczeń 1942 r. – kiedy to bohater po głodówce protestacyjnej został zwolniony i przedostał się do Armii Andersa.

Pobyt w sowieckim więzieniu, transport do łagru.
Życie obozowe, okrucieństwo, głód, zwątpienie, praca ponad ludzkie siły.
Spotkanie z Natalią Lwowną i lektura książki Zapiski z martwego domu Fiodora Dostojewskiego, która pomogła bohaterowi przeżyć obóz.
Wybuch wojny rosyjsko-niemieckiej i praca przy sianokosach, później ciężka praca przy wyrębie drzew.
Donos Machapetiana, który wcześniej udawał przyjaźń, na narratora.
Amnestia dla polskich więźniów, która nie objęła bohatera.
Głodówka jako akt desperacji.
Zwolnienie z obozu zimą 1942 roku.
Ciężka podróż przez Rosję.
Pobyt w wojsku polskim.

Bohater o sobie samym

Bohater poddany jest tak wielkim katuszom, że stara się w sposób jak najbardziej racjonalny opisywać to, czego nie można sobie nawet wyobrazić.

Cały Inny Świat jest relacją, czymś na kształt pamiętnika czy raczej odtworzeniem zapisków. Narrator ukazuje obraz życia obozowego, natomiast jego wewnętrzne przeżycia, analizy własnej psychiki, fragmenty poświęcone sobie zajmują w utworze jakby drugie miejsce.

Bohater traktuje obozowe wydarzenia jako zejście do piekieł.

Bohater a inne postacie utworu

Obóz to miejsce, w którym każdy może liczyć wyłącznie na siebie. Narrator jest raczej chłodnym obserwatorem, stara się nie angażować zbytnio w sprawy międzyludzkie.

Zostaje zdradzony przez swojego obozowego przyjaciela Machapetiana.

Utrzymuje bliższe znajomości z kilkoma osobami, lecz są to znajomości krótkotrwałe (np. z Natalią Lwowną, profesorem Borysem Lazarowiczem).

Bohater a inne postacie literackie

Bohater przeżył łagry sowieckie dzięki nadzwyczajnej sile woli oraz desperacji. Opisuje warunki tam panujące, nazywając obóz „innym światem”, światem, którym rządzą reguły zupełnie nieporównywalne z rzeczywistością pozaobozową. Najbliższą mu postacią z literatury polskiej jest Tadek, bohater opowiadań Tadeusza Borowskiego, relacjonujący i ukazujący życie w obozie koncentracyjnym.

Oczywisty jest także związek z bohaterem-narratorem Zapisków z martwego domu Fiodora Dostojewskiego.

Warto zwrócić również uwagę na prozę Aleksandra Sołżenicyna, opisującego katorżniczą pracę.

O utworze źródłowym

Inny Świat to powieść autobiograficzna. Gustaw Herling-Grudziński opisuje w niej przeżycia i doznania więźnia łagru sowieckiego. Narrator opowiadający historie współwięźniów, a także swoje własne, relacjonuje je z chłodem, dystansem. Pierwsza część powieści to szereg portretów osób skazanych na ciężką pracę. Poznajemy historię Kostylewa, Marusię, Pamfilowa. Druga część to opis żmudnego procesu wydostawania się z łagru. Można więc uznać, że Inny Świat to powieść złożona z warstwy dokumentu i faktografii oraz warstwy literackiej (fikcji, fabuły). Relacja narratora jest chłodna i rzeczowa. Nastawiony jest on na przekazanie prawdy o koszmarze Jercewa.

Tematy, przy których można wspomnieć bohatera

wojna i ludzka kondycja w nieludzkich warunkach.
wartość pracy,
totalitaryzm,
życie w łagrze.

Ważne słowa bohatera-narratora Innego Świata

Życie w obozie jest możliwe tylko wówczas, jeśli w umyśle i wspomnieniach więźnia ulegną zupełnemu zatarciu miary porównawcze z wolności.

Osobiście nie należę ani do ludzi, którym potworne przeżycia wojenne kazały złożyć akces do „nowej moralności”, ani do ludzi, którzy widzą w nich jeden więcej dowód tego, jak kruchą istotą jest człowiek we władzy Szatana.

Śmierć – w obozie właśnie dlatego, że łamała brutalnie prawa czasu, że groziła nieustannie, a uderzała znienacka i nieoczekiwanie – nabierała metafizycznej nieobliczalności, stawała poza czasem naszego życia, wyłamywała się z rytmu naszego biologicznego istnienia.

Ważne cytaty

Natalia Lwowna: Jest zawsze miejsce na nadzieję, gdy życie okazuje się czymś tak beznadziejnym, że staje się nagle naszą wyłączną własnością…

Kostylew: Nie będę dla nich pracował, choćby za cenę swojego cierpienia, zdrowia i życia.

Pojęcie związane z tym bohaterem

Powieść autobiograficzna – odmiana powieści, której fabuła oparta jest na autentycznych wydarzeniach z życia bohatera, wzbogacona elementami fikcji literackiej, sytuacjami wykreowanymi przez wyobraźnię autora. W tego typu powieści autor zwykle pełni funkcję narratora. Przykładem powieści autobiograficznej mogą być Szczenięce lata Melchiora Wańkowicza.

Zobacz:

Charakterystyka Gustaw z Innego świata. Porównanie z Tadkiem z Opowiadań Borowskiego.

Literatura o zlagrowanym człowieku

Jakim gatunkiem literackim jest Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego?

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Inny świat – praca domowa

Podaj te epizody Innego świata, które wydały Ci się najbardziej wstrząsające.

Opowiadania – Tadeusz Borowski