Gustaw-Konrad

Trudno chyba znaleźć ważniejszą postać polskiej literatury, Gustaw-Konrad to nie tylko pierwszoplanowy bohater romantyzmu i twórczości Adama Mickiewicza, ale także ikona kultury polskiej – zarówno dawnej, jak i współczesnej. Trudno także znaleźć postać bardziej tajemniczą i niejednoznaczną.

Mianem Gustawa-Konrada zwykło się nazywać bohatera całego cyklu Dziadów Mickiewicza, a mówiąc precyzyjnie Gustawem jest bohater części IV, zaś Konradem postać z części III dzieła. Aby stworzyć pełną charakterystykę tego bohatera, należy dodatkowo uwzględnić tajemnicze Widmo z części II. We wszystkich, bowiem częściach utworu występuje ten sam bohater, ten sam człowiek, który poddany jest gruntownym metamorfozom.

O Gustawie-Konradzie wiemy tak naprawdę bardzo niewiele, jego dzieje to pasmo nieustannych narodzin i śmierci – ciągłej ewolucji. Gustaw to romantyczny kochanek popełniający na wzór Wertera samobójstwo, Konrad to również bojownik o wolność zniewolonej Polski, który miłość do kobiety zamienił na miłość do ojczyzny.

Dziady część IV – Adam Mickiewicz

Znaczenie postaci

Znaczenie postaci Gustawa-Konrada należy rozpatrywać na dwóch poziomach: literackim i szerzej, ogólnokulturowym.

Na poziomie literackim należy spojrzeć na Dziady jak na próbę rozrachunku z bohaterem wczesnoromantycznym, czyli werterowskim. Naśladowcą Wertera jest Gustaw – jego skrajnie indywidualistyczna postawa zdaje się być jednak mało wartościowa, zwłaszcza, kiedy ojczyzna w potrzebie… Dlatego Gustaw umiera i rodzi się Konrad, bohater bajroniczny – z pasją i zapamiętaniem walczący o wolność Polski. Podobną przemianę głównego bohatera moż­emy zaobserwować w Kordianie Juliusza Słowackiego i częściowo w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.

Dużo bardziej aktualne jest kulturowe znaczenie postaci Gustawa-Konrada. To tak naprawdę bohater wszystkich Polaków, do dziś będący wzorcem postępowania. Obecny był w polskiej świadomości zbiorowej podczas zaborów, okupacji hitlerowskiej, a nawet reżimu komunistycznego, kiedy to zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka stał się poniekąd przyczyną wystąpień studentów i intelektualistów w obronie wolności słowa w marcu 1968 roku. Gustaw-Konrad, całym sobą, reprezentuje charakter polskiego patriotyzmu.

 


Charakterystyka

Przemiana wewnętrzna, którą przechodzi bohatera, jest tak głęboka, że… trzeba by oddzielnie rozpatrzyć dwóch ludzi, Gustawa i Konrada.

Gustaw

  • Wiek: młody
  • Stan: nie wiadomo, czy żyje, czy nie – jest najprawdopodobniej upiorem po próbie samobójczej.
    Wygląd: w II cz. Dziadów pojawia się jako Widmo z krwawiącą raną w piersi. W IV cz. Dziadów pojawia się u księdza grekokatolickiego jako wariat, człowiek z pomieszanymi zmysłami – jego odzienie pozszywane jest z różnych kawałków sukmany, na skroniach ma wieniec z traw i liści, w ręku trzyma gałąź jodły nazywanej cyprysem. Ale mówi do rzeczy, bardzo logicznie. Po prostu wygląda dziwnie.
  • Najważniejsze dzieła literackie: Cierpienia młodego Wertera, Nowa Heloiza. O tych książkach rozmawia z księdzem: „Księże, a znasz ty żywot Heloizy? / Znasz ogień i łzy Wertera?”.
  • Obecne zajęcie: pustelnictwo, życie z dala od świata.
  • Mocne strony: choć wygląda na wariata, mówi składnie, ładnym językiem i logicznie, wrażliwy, refleksyjny, emocjonalny.
  • Słabe strony: nadwrażliwy, gwałtowny, skłonny do gniewu.

Konrad

  • Wiek: młody
  • Zajęcie: poeta, wieszcz
  • Miejsce pobytu: cela bazyliańska
  • Symboliczny zapis przemiany duchowej: pisze węglem na ścianie datę 1 listopada 1823 r. i formułę: „Gustavus obiit – hic natus est Conradus”.
  • Najważniejsze monologi: Mała Improwizacja, Wielka Improwizacja.
  • Cel i marzenie: rząd dusz, wyswobodzenie narodu.
  • Usposobienie: samotnik, introwertyk.
  • Mocne strony: utalentowany poeta, geniusz, wspaniały improwizator, charyzmatyczny, buntowniczy, przyjmuje postawę prometejską, patriota.Słabe strony: pyszny, dumny, gniewny.

Można powiedzieć, że bohater Dziadów jest postacią „podwójną” – to znaczy złożoną z dwóch osobowości. Dlatego właśnie nazywamy go dwoma imionami: Gustawem-Konradem. W czasie przedstawionym dramatu ewoluuje, przechodzi poprzez kolejne stopnie przemian.

 

Jako bohater werterowski Gustaw to:

  • Romantyk: zaczytany w dziełach Goethego (Cierpienia młodego Wertera) i Rousseau (Nowa Heloiza). Te lektury – nazwane przez niego „książkami zbójeckimi” stały się dodatkową przyczyną jego samobójczej śmierci.
  • Z charakteru: indywidualista i odludek. Jest zawsze sam, pochłonięty swoją nieszczęśliwą miłością. Na świat i innych ludzi patrzy oczami egoisty – interesuje się tylko sobą. Nie obchodzą go „Ojczyzna i nauki, sława, przyjaciele” – wszystko to traci znaczenie w obliczu odrzuconej miłości.
  • Wierzy: w serce i uczucia, za nic mając racjonalne prawdy oświeceniowe – przez co podobny jest do bohatera (a zarazem podmiotu lirycznego) ballady Romantyczność.
  • Jego największą obsesją (już jako ducha) jest: pamięć. Gustaw ciągle pamięta i analizuje swą utraconą miłość. Pamięć jest dla niego źródłem cierpień, jak i rozkoszy – za nic nie odda tych „raniących duszę” wspomnień.
  • Kobiety: postrzega je tylko w skrajnościach. Ukochana jest albo aniołem, albo zwodnicą – zwłaszcza, kiedy nie dotrzymuje słowa.

 

Jako bohater bajroniczny Konrad to:

  • Romantyk, ale z zupełnie innej epoki! Kocha zamiast kobiety ojczyznę, kocha ją jednak tak silnie i namiętnie, jakby kochał kobietę. Dla niej jest gotowy do największych poświęceń.
  • Jest poetą wieszczem: włada najpotężniejszą bronią – słowem. Tylko on może obudzić uśpiony naród.
  • Usposobienie: mimo że walczy o dobro zbiorowości – bo tak należy rozumieć jego kochankę – ojczyznę – nadal pozostaje egoistą i indywidualistą, a nawet megalomanem! Uważa siebie za wybrańca, za jedynego, zdolnego stanąć na czele narodu. Staje do walki o władzę nad ludźmi („rząd dusz”) z samym Bogiem.
  • Sposób postępowania: tak samo jak Gustaw nie cierpi racjonalizmu i wiedzy naukowej, postępuje, kierując się uczuciem i pasją.
  • Stosunek do świata: do świata ma ironiczny dystans. Jako wybraniec patrzy na rzeczywistość w kategoriach mistycznych i metafizycznych. Posiadł prawdy nieznane zwykłym śmiertelnikom.


Biografia

W życiu bohatera Dziadów wyróżnić można cztery etapy: trzy z nich ukazuje sam dramat, jednego możemy tylko się domyślać. Gustaw-Konrad to: widmo z II części utworu, Upiór o imieniu Gustaw z IV oraz Konrad z części III. Z opowiadania samego Gustawa można się dowiedzieć, że: kochał kobietę, która poślubiła innego mężczyz­nę – poza akcją dramatu.

Z rozpaczy popełnił samobójstwo, a jego duch w postaci widma pojawia się na dziadach – część II dramatu. Chociaż być może Gustaw w czasie obrzędu dziadów z II części dramatu właśnie popełniał samobójstwo, a jego duch przenosił się dopiero w zaświaty – był „jeszcze na świecie, lecz już nie dla świata”. Według mitologii starosłowiańskiej widmo nie może jeszcze mówić – Gustaw „pełnoprawnym” duchem stanie się dopiero w części IV.

Jako upiór – pustelnik pojawia się u księdza unickiego – swojego dawnego nauczyciela. Wyjawia mu swoje prawdziwe imię i całą historię swej nieszczęśliwej miłości. Polemizuje z księdzem, który reprezentuje racjonalizm, nakazuje z pokorą przyjmować cierpienie i traktuje samobójstwo jako grzech śmiertelny. W ciągu trzech godzin: miłości, rozpaczy i przestrogi Gustaw rytualnie odtwarza własne życie i własną śmierć. Gustaw – Upiór jest pośrednim wcieleniem, zataczającego koło życia i śmierci, bohatera Dziadów. Ponownie popełnione samobójstwo pozwala mu poniekąd wstąpić w nowe ciało… – część IV utworu.

„Umarł Gustaw, narodził się Konrad” – pisze więzień na ścianie swej celi. Bohater Dziadów wraca do świata żywych – widzimy go w więzieniu, wraz ze skazanymi Filomatami. Teraz jest Konradem – bojownikiem o wolność ojczyzny. Celem walki, która toczy się w III części utworu jest dusza Konrada. Demony przyzywa tak naprawdę sam Konrad, w czasie tak zwanej Małej Improwizacji. Bohater podczas Wielkiej Improwizacji staje do pojedynku z samym Bogiem – złe demony próbują skłonić go do bluźnierstwa, co prawie im się udaje. Dzięki egzorcyzmom odprawionym przez księdza Piotra dusza Konrada zostaje jednak uwolniona od wpływu złych mocy – część III utworu. (W scenie IX części III Guślarz próbuje wywołać ducha Gustawa, jednakże nie udaje mu się to – bohater Dziadów ciągle przecież żyje!)

Zostaje zesłany na Syberię. Podróżując przez Rosję obserwuje mieszkańców tej „krainy pustej, białej i otwartej jak zgotowana do pisania karta”. Przyszłość Rosji jest zagadką – pewne jest tylko to, że Imperium zostało zbudowane na „krwi i łzach”, car jest despotą, a lud jest zniewolony – podobnie jak Polacy. Konrad spotyka w Rosji malarza – mistyka Józefa Oleszkiewicza, który przepowiada całkowitą zagładę stolicy Imperium – Ustęp III części.


Ważne momenty w życiu bohatera

W życiu Gustawa-Konrada pojawiają się, rzec można, same momenty ważne i przełomowe. Bohater ten przebywa swoistą drogę inicjacyjną, uzyskując coraz to nowe stopnie wtajemniczenia.

  • Samobójstwo (poza akcją Dziadów) – nie jest w stu procentach pewne. Być może bohater traktował je metaforycznie – to znaczy, że zabił w sobie jednostkę społeczną – uciekł od ludzi i świata. Z drugiej jednak strony autentyczna śmierć Gustawa wyjaśniałaby, kim jest Widmo z II części dramatu. Sam Mickiewicz chyba także nie miałby nic przeciwko magicznej wędrówce duszy bohatera.
  • Wizyta u księdza (część IV) – Gustaw w konfrontacji z racjonalistą rozwija swój romantyczny światopogląd. W ciągu trzech godzin symbolicznie odtwarza swoje życie. Ponownie dokonane samobójstwo – już nie Gustawa – kochanka, ale jego ducha umożliwia bohaterowi wstąpienie na wyższy poziom w drodze inicjacyjnej.
  • Gustaw przemienia się w Konrada (część III) – tym samym powraca do życia.
  • Mała Improwizacja – Gustaw śpiewa bluźnierczą pieśń.
  • Wielka Improwizacja – Konrad staje do pojedynku z Bogiem. Postać Boga uosabia z racjonalizmem, siebie zaś stawia w roli romantycznego poety, którego siłą jest uczucie. Uważa się za rzecznika praw całego narodu: „Ja i ojczyzna to jedno” – krzyczy. Od ostatecznego bluźnierstwa – nazwania Boga carem – ratuje Konrada omdlenie.
  • Ksiądz Piotr dokonuje egzorcyzmów nad duszą Konrada. Całkowite uwolnienie od złych mocy bohater zawdzięcza także modlitwie Ewy.
  • Konrad zostaje zesłany w głąb Rosji.


Bohater a inne postacie utworu

Gustaw-Konrad jest indywidualistą – wybrańcem spośród wielu. Jest osamotniony – zarówno w swym głębokim przeżywaniu miłości, jak i w walce o wolność Polski. Jego bratnimi duszami nazwać by można księdza Piotra i Ewę – czyli tych, którzy pomagają bohaterowi modlitwą.

 

O utworze źródłowym

Dziady Adama Mickiewicza składają się z trzech części. Do całego cyklu zaliczyć można jeszcze jedną część (część I) – nieukończoną i pomijaną w inscenizacjach dramatycznych. Tak zwane Dziady wileńsko-kowieńskie obejmują części II i IV, powstały w Wilnie i w Kownie w latach 1820 – 1823. Część III powstała w Dreźnie (stąd nazwa Dziadów drezdeńskich) w roku 1832. Zaskakuje numeracja poszczególnych części Dziadów – przyjęte przez historyków literatury i reżyserów teatralnych odczytanie utworu zakłada następującą kolejność: część II, część IV, część III, – czyli tak jak Mickiewicz pisał swój dramat.

  • Część II jest teatralną inscenizacją starego pogańskiego obrzędu ku czci i pamięci zmarłych. Pojawiają się tu bohaterowie ze świata ziemskiego – Guślarz, Chór i Pasterka, oraz z zaświatów – duchy zmarłych dzieci: Rózi i Józia, duch złego dziedzica, duch Zosi oraz milczące widmo (prawdopodobnie właśnie Gustaw). Mitologia i obrzędowość pogańska przenikają się z religią chrześcijańską.
  • Część IV jest zapisem rozmowy ducha Gustawa z jego dawnym nauczycielem – księdzem. Odnaleźć tu możemy echa polemiki romantyków z klasykami. Ksiądz stoi po stronie rozumu i oświecenia, Gustaw po stronie uczuć, serca i romantyzmu.
  • Część III – najsłynniejsza i wystawiana czasami oddzielnie – dotyczy walki o niepodległość Polski. Poza głównym bohaterem Konradem występuje tu wiele innych postaci – często autentycznych, takich jak: uwięzieni filomaci, opętany przez złe moce namiestnik rosyjski Nowosilcow, literaci (Kajetan Koźmian i Kazimierz Brodziński). Mickiewicz ukazuje historię w planie metafizycznym, wyraźnie dzieli świat przedstawiony na stronę dobrą i złą.

Tematy, przy których można wspomnieć bohatera

  • miłość romantyczna,
  • rola jednostki w walce o dobro ogółu,
  • bohaterowie polskiej tradycji narodowej,
  • przemiana bohatera literackiego.

Bratnie dusze

  • Prometeusz. Jedna z najwznioślejszych postaci w mitologii. Konrad podobnie jak Prometeusz pragnął szczęścia ludzkości i cierpiał przez miłość do ludzi. Jego bunt przeciw Bogu określić można mianem buntu prometejskiego.
  • Werter. Bohater Cierpień młodego Wertera dostarczył Mickiewiczowi wzoru do stworzenia postaci Pustelnika z IV częś­ci Dziadów. Gustaw zna zresztą powieść Goethego, wspomina o niej w rozmowie z Księdzem.
  • Kordian. Juliusz Słowacki napisał Kordiana niejako w odpowiedzi na III część Dziadów. Bohater Słowackiego powtarza koleje losu Gustawa-Konrada.

 

Dzieło

Dziady

Autor

Adam Mickiewicz

Czas i miejsce akcji

  • II cz. Dziadów – kaplica na cmentarzu, Dzień Zaduszny, obrzęd dziadów;
  • IV cz. – dom księdza unickiego;
  • III cz. Dziadów – 1823 r., akcja Prologu rozgrywa się 1 listopada tegoż roku. Miejsca akcji to Wilno, Warszawa, okolice Lwowa. Akcja dzieje się w wielu różnych miejscach – np. w celi więziennej, w apartamentach Nowosilcowa.

Co to za typ bohatera?

  • samotnik, indywidualista,
  • poeta, wieszcz,
  • bohater oskarżający Boga o nieczułość i obojętność,
  • bohater, który przechodzi przemianę wewnętrzną – z nieszczęśliwego kochanka w samotnego bojownika o wolność ojczyzny.

 

Pojęcia związane z tym bohaterem

  • Mesjanizm – mistyczna wiara w posłannictwo własnego narodu wybranego przez Boga do wypełnienia wielkiej misji. Mesjanizm romantyczny był próbą ożywienia kultury religijnej w kulturze francuskiej. Jednak najdojrzalsze i najbardziej reprezentatywne przykłady mesjanizmu znajdziemy w twórczości polskich romantyków. Polska emigracja po klęsce powstania listopadowego poparła myśl Kazimierza Brodzińskiego, że naród polski jest „dla ludzkości w Chrystusie cierpiącym”. To niewinne cierpienie Polaków miało mieć głęboki sens eschatologiczny i historyczny. Ważne hasło to „Polska Chrystusem narodów” – czyli męka Polaków wybawi inne narody i zapewni narodowi polskiemu zmartwychwstanie. Dzieła mesjanistyczne wywarły ogromny wpływ na kilka co najmniej pokoleń Polaków, ukształtowały ich sposób myślenia o historii Polski i roli Polaków w historii Europy. Do dziś pewnie znalazłyby się osoby, które sądzą, że Polska jest (lub była) Chrystusem narodów.
  • Prometeizm – postawa heroiczna, charakteryzująca się buntem przeciwko złu i altruizmem, bezinteresowną obroną uciśnionych i skrzywdzonych. Bohater prometejski ma na celu dobro społeczeństwa lub ludzkości.
  • Dramat romantyczny – odmiana dramatu charakterystyczna dla romantyzmu. Cechy dramatu romantycznego:
    • Odrzucenie klasycznych reguł dramatu; niekiedy nawiązywanie do dramatu szekspirowskiego (kult Szekspira!);
    • Fragmentaryczność budowy;
    • Współistnienie wątków realistycznych i fantastycznych;
    • Splot tragizmu z komizmem, patosu z groteską;
    • Nierespektowanie możliwości technicznych sceny i konwencji widowiska teatralnego (np. bardzo dziwne miejsca akcji – na chmurze, szczyt Mont Blanc itd.)

Gustaw-Konrad symbolizuje:

  • Bunt przeciwko Bogu,
  • poetę-samotnika,
  • przemianę wewnętrzną,
  • postawę prometejską.

 

Zobacz:

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Dziady Adama Mickiewicza

Kordian a Gustaw-Konrad – porównaj tych bohaterów

Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym

Scharakteryzuj Gustawa z IV części Dziadów jako bohatera werterycznego.

Przedstaw charakterystykę i losy Gustawa-Konrada z Dziadów Adama Mickiewicza

Charakterystyka Gustawa-Konrada

Rekonstrukcja dziejów Gustawa-Konrada jako bohatera łączącego poszczególne części Dziadów. Rozgranicz wydarzenia akcji i poza akcją.