Hiob
– mąż sprawiedliwy i bardzo pobożny, poddany przez Boga (i to, jak się zdaje, za namową szatana) straszliwej próbie: zostały mu odebrane bogactwa, uśmiercone jego dzieci, on sam zaś choruje na trąd. Mimo to Hiob nie poddał się – i wytrwał w wierze. Postać różnie interpretowana: jako symbol niezachwianej wiary albo moralnego zwycięstwa człowieka nad przeciwnościami losu (a nawet nad Bogiem).

Kain i Abel
to dwaj bracia, z których pierwszy zabił drugiego. Bóg ukarał go wygnaniem i znamieniem (Kainowe piętno). W literaturze Kain symbolizuje często ciemne strony człowieczeństwa i bunt przeciwko Bogu. Abel zaś męczeństwo, a także, w przeciwieństwie do Kaina, to, co w człowieku dobre i „jasne”. Obaj bracia są pierwowzorem innych, podobnych rodzeństw, jak Balladyna i Alina z Balladyny czy Lilla i Roza z Lilli Wenedy Słowackiego.

Prometeusz
wykradł ogień bogom i dał ludziom, za co spotkała go sroga kara: został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł codziennie wyjadał mu wciąż odrastającą wątrobę. Symbol poświęcenia jednostki dla ludzkości.

Ikar
podczas ucieczki z Krety, mimo przestróg ojca, Dedala, powodowany żądzą poznania wzniósł się na skrzydłach zbyt wysoko i runął do morza, gdy promienie słońca roztopiły ich woskowe spojenia. Symbolizuje idealizm, dążenie do poznania i wolności.

Edyp
to władca Teb, który na skutek ponurego zrządzenia losu zabił ojca i ożenił się z matką, mimo że przez całe życie próbował zapobiec spełnieniu się wyroczni. Postać tragiczna: człowiek zdeterminowany przeznaczeniem i skazany na nie. Przez Freuda „wykorzystany” do nazwania tzw. kompleksu Edypa – czyli powikłań psychologicznych, które mogą wystąpić na skutek zbyt silnego związku emocjonalnego syna i matki.

Antygona,
córka Edypa, po jego śmierci wybiera działanie w zgodzie z sumieniem, lecz wbrew zarządzeniu władcy: mimo zakazu, wydanego przez panującego wówczas w Tebach jej wuja Kreona, dokonuje pochówku poległego w wojnie domowej brata. Postać tragiczna: symbolizuje konflikt między jednostką a władzą oraz między sumieniem a prawem.

Odyseusz
odbył długą i trudną wędrówkę, wracając spod Troi do rodzinnej Itaki. Miotany – z rozkazu swego wroga, boga morza Posejdona – od wyspy do wyspy, przeżył najdziwniejsze i najniebezpieczniejsze przygody. Dzięki niezwykłemu wysiłkowi udało mu się jednak dotrzeć do domu. Bardzo ważna postać w historii kultury – symbol podróżnika (i to zarówno w podróży rozumianej dosłownie, jak i wewnętrznej, duchowej). Jednocześnie zwycięzca, który, dążąc do celu, pokonał najtrudniejsze przeszkody.

Rycerz
jest dzielny, pobożny i prawy, jego postępowaniem rządzą „przykazania” etosu rycerskiego. Działa w interesie swego zwierzchnika – władcy; jeśli musi mu się w jakiś sposób sprzeciwić, niemal zawsze kończy się to tragicznie (Tristan). Zwykle jednak tego nie czyni (Roland).

Władca
średniowieczny, król, jest pomazańcem Bożym – łączy w sobie władzę świecką i boską. Jest wzorem moralnym i duchowym dla poddanych, jedną z jego podstawowych cech musi być sprawiedliwość.

Asceta
to jeden z bardziej typowych dla epoki model świętości. Człowiek, który wyrzeka się życia ziemskiego dla chwały w niebie. W związku z tym nie myśli o potrzebach ciała, a nawet stara się je ujarzmić, dokonując aktów umartwienia (posty, biczowania i inne praktyki graniczące z masochizmem). Gdy umiera, dzieją się cuda; często też może ich dokonywać za życia.

Franciszkański święty
– inny średniowieczny model świętości, odmienny od poprzedniego. Podstawowymi jego założeniami są radość życia, dostrzeganie obecności Boga w naturze, pokora i ubóstwo.

Heloiza i Abelard
to para autentyczna, która weszła do historii literatury dzięki swej korespondencji. Doskonała, by zilustrować mniej typowe aspekty duchowości wieków średnich. Dwoje kochanków – ubogi korepetytor (będący jednocześnie znanym filozofem i poetą) i młoda dziewczyna z zamożnego domu – którzy w tajemnicy przed jej rodziną, przeciwną mezaliansowi, wzięli ślub. Wuj Heloizy wynajął jednak opryszków, którzy wykastrowali Abelarda. Każde z nich wstąpiło do klasztoru i jako zakonnicy korespondowali ze sobą aż do śmierci.

Romeo i Julia
to najsłynniejsza para kochanków w dziejach literatury. Miłość przedkładają ponad wszystko i wbrew wszystkiemu dążą do jej spełnienia. Kończą smutno, ale, jak się zdaje, było warto. W późniejszej literaturze są symbolem potęgi uczucia.

Sarmata
to szlachcic polski, który wyznaje pogląd o pochodzeniu szlachty od starożytnego narodu Sarmatów. Żyje w zgodzie z tradycją, ubiera się w kontusz i gardzi europejskimi modami i nowinkami. Złota wolność szlachecka jest dlań wartością najwyższą.

Podróżnik
– bohater oświeceniowych powieści edukacyjnych i powiastek filozoficznych – zwykle odbywa podróż, w trakcie której przeniesiony zostaje w inne rzeczywistości, często mające cechy utopii. Wyrusza z postanowieniem odnalezienia prawdy. Wraca – zaspokoiwszy swe pragnienia. To, co widzi po drodze, jest zwykle modelowym rozwiązaniem problemów społecznych i filozoficznych, zgodnym z poglądami autora.

Sarmata oświecony
to bohater skonstruowany w opozycji do typowego Sarmaty: szanując polską tradycję i modę, jest jednocześnie otwarty na wiedzę i osiągnięcia kulturalne. W polityce kieruje się rozumem i racją stanu, zapominając o prywacie.

Bohater werterowski
całkowicie poddaje się uczuciom – to dla niego siła, nad którą nie da się zapanować. Popada w rozmaite sprzeczności, paraliżujące jego zdolność działania, nie może więc spełnić swych pragnień i zamierzeń.

Bohater bajroniczny
także ulega uczuciom. Jest jednak gwałtowny; idąc za głosem serca, rzuca się w wir wydarzeń. Zamiast analizować swoje przeżycia wewnętrzne, stara się pod ich wpływem działać. Często postać mroczna i pełna tajemnic.

Bohater tendencyjny
to – w powieści z tezą (powieści tendencyjnej) – postać skonstruowana tak, by w jak najbardziej wyrazisty sposób udowadniała racje autora.

Raskolnikow
początkowo zafascynowany jest swą (pokrewną nietzscheańskiej idei nadczłowieka) teorią „jednostek wyjątkowych”, które mają mieć prawo do popełniania zbrodni na ludziach „zwykłych”. Gdy już, w myśl swej filozofii, zamordował starą lichwiarkę, ogarniają go wątpliwości, umiejętnie podsycane przez sędziego śledczego. W rezultacie przyznaje się do winy i zostaje zesłany na katorgę, podczas której nastąpić ma duchowe odrodzenie.

Wokulski
to bohater bardzo złożony, wyjątkowy w otaczającym go społeczeństwie, a jednocześnie nieszczęśliwy. Romantyk i pozytywista w jednej osobie. Za tym, że był romantykiem, przemawiają następujące fakty. W młodości uczestnik powstania styczniowego i zesłaniec, obdarzony wyjątkowymi zdolnościami i wolą działania – został milionerem z miłości, chciał bowiem osiągnąć pozycję społeczną równą ukochanej Izabeli. Ta pogardza nim jako nowobogackim. On jednak, niczym romantyczny kochanek, idealizuje swą wybrankę. Pod sam koniec powieści przychodzi rozczarowanie i po nieudanej próbie samobójczej Wokulski „znika we mgle”. Można określić go także jako pozytywistę, ponieważ angażuje się w sprawy społeczne, ma wizję stworzenia potęgi polskiego przemysłu i do jej realizacji wybiera jak najbardziej racjonalne metody; jest również zwolennikiem asymilacji Żydów. Do swych romantycznych celów zmierza w sposób przemyślany i konkretny.

Kołtun
ma dwie „osobowości” i moralności: jedną na użytek własny, drugą na pokaz. W wykonaniu pani Dulskiej wygląda to tak: w domu nieznośny, chciwy babsztyl, w brudnej bieliźnie, despotyczny i żyjący plotkami („swoje brudy trzeba prać we własnym domu”), na zewnątrz – troskliwa matka i wzorowa gospodyni.

Doktor Judym
to młody, pełen zapału lekarz, pozytywista, który chce, by jego życie miało sens dla społeczeństwa. Z czasem okazuje się, że musi się wyrzec spokoju, zarobków i ukochanej kobiety, by móc osiągnąć swe cele. Nie wiadomo jednak, jak potoczą się jego dalsze losy… Ludzie bezdomni to głos Żeromskiego w toczącej się wówczas dyskusji o posłannictwie polskiego inteligenta. Bycie nim – to w tym ujęciu misja społeczna, która wymaga poświęceń. Czy tak jest – to do dziś sprawa aktualna, o czym mówią choćby nagłówki gazet.

Cezary Baryka
to młody człowiek, który po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stara się odnaleźć w nowej rzeczywistości. Stopniowo zawodzi się jednak na wszystkich propozycjach politycznych i społecznych, jakie napotyka.

Józef K.,
bohater procesu, który rozgrywa się w książce Kafki, to szary obywatel, znienacka i bez oskarżenia postawiony przed tajemniczym sądem. Tytułowy przewód sądowy interpretowano jako metaforę losu człowieka w państwie totalitarnym, rachunku sumienia, stosunku między człowiekiem a Bogiem, wpływu osądu otoczenia na ludzkie życie, a także jako ponurą wizję stosunków międzyludzkich.

Józio
to trzydziestoletni mężczyzna przeniesiony do szkoły, w której jest traktowany jak nastoletni uczeń. Niby wygląda na trzydzieści lat, ale wszyscy uważają go za chłopca. Skoro zaś wszyscy tak uważają – sam się nim staje i uciec od tego nie może. To jest właśnie przyprawienie „gęby”, czyli niewola ludzkiej opinii. Każdy jest określany jakąś nazwą – to zaś nigdy nie wystarcza, by sprawiedliwie scharakteryzować człowieka.

Doktor Rieux
w czasie epidemii dżumy wybiera aktywność mimo zagrożenia. Postać będąca symbolem Camusowskiej „etyki bez Boga” – przeciwstawionej chrześcijaństwu, które, zdaniem autora, przez swój ideał pokory jest kultem słabości i bezradności.

Maciek Chełmicki
to postać w jakiś sposób pokrewna Cezaremu Baryce. Tym razem po drugiej wojnie światowej młody człowiek stara się odnaleźć swoją drogę życia. W imię walki z komunizmem zabija pepeerowskiego dygnitarza, który jednak jest całkiem porządnym człowiekiem. Historia kończy się zupełnie bezsensowną, a przez to symboliczną śmiercią bohatera. Powieść oskarżana była o tendencyjność polityczną.

Bohater Małej apokalipsy
to bezimienny, peerelowski inteligent, który przez nienazwaną „opozycję” zostaje wytypowany do dokonania samospalenia jako aktu protestu. Projekt nie budzi w nim entuzjazmu, bohater powieści stara się od niego za wszelką cenę wymigać. W czasie poprzedzającym termin samospalenia odbywa wędrówki po Warszawie, w dość surrealistycznej scenerii, szukając powodu do odnowy. W końcu jednak rusza z kanistrem i zapałkami w stronę Pałacu Kultury. Przykład everymana, może też antybohatera – jest zaprzeczeniem romantyka, autor zatarł jego cechy indywidualne. Bohater naszych czasów, czyli wcale nie bohater.

 

Ważni (typowi) bohaterowie literaccy

Antyk: Grecja i Rzym

Prometeusz – jednostka poświęcająca się dla ludzkości

  • Postać mitologiczna – patrz: Mitologia Jana Parandowskiego i Mitologia Greków i Rzymian Zygmunta Kubiaka

Ikar – idealista

  • Postać mitologiczna – jw.

Edyp – człowiek bezsilny wobec losu, przeznaczenia

  • Postać mitologiczna – jw., a także: Sofokles, Król Edyp

Antygona – sumienie jednostki wobec potęgi i interesu państwa

  • Postać mitologiczna – jw., przede wszystkim jednak tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa.

Odyseusz – sprytny i odważny podróżnik, zwycięzca

Biblia

Hiob – mąż sprawiedliwy, poddany najcięższej próbie przez Boga

  • Księga Hioba

Kain i Abel – rodzeństwo „skontrastowane”; zawiść i bratobójstwo

  • Księga Rodzaju

Średniowiecze

Rycerz – dzielny, honorowy, prawy, lojalny wobec seniora.

  • Zwykle bohater eposu rycerskiego, takiego jak Pieśń o Rolandzie – Roland; Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu – panowie Lancelot, Galahad i inni; epos o Nibelungach – Zygfryd. Utwory te występują zwykle w różnych wersjach, dlatego nie podajemy nazwiska autora – często zresztą jest ono nieznane.

Władca – sprawiedliwy, obdarzony autorytetem, pomazaniec Boży

W Polsce pewne cechy eposu noszą średniowieczne kroniki – np. Galla Anonima, w której postać Bolesława Krzywoustego, przedstawiona w wyidealizowany sposób, spełnia wymogi wzorca.

Asceta – święty umartwiający się, wyrzekający się potrzeb cielesnych.

Święty franciszkański – radosny, pokorny, ubogi

  • Kwiatki św. Franciszka z Asyżu

Heloiza i Abelard – niezbyt typowa dla średniowiecza para kochanków – lub inna para, choćby Tristan i Izolda

  • Piotr Abelard, Historia moich niedoli, a także Listy Heloizy i Abelarda

Renesans

Romeo i Julia – kochankowie bez kompromisów.

Makbet – król zbrodniarz.

Barok

Sarmata – wzorzec polskiego szlachcica.

Oświecenie

Podróżnik – bohater powieści o podróży edukacyjnej.

Sarmata oświecony – szlachcic idealny: szanujący polską tradycję, a zarazem otwarty na kulturę i projekty reform politycznych.

  • Podkomorzy w Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza,
  • także tytułowy bohater Pana Podstolego Ignacego Krasickiego

Romantyzm

Bohater werterowski – uczucie go paraliżuje, pozbawia woli działania.

Bohater bajroniczny i romantyczny – uczucie zmusza go do działania, rzuca w wir wydarzeń.

Pozytywizm i realizm

Bohater tendencyjny – bardzo wyrazisty, skonstruowany tak, by dobrze ilustrować tezę powieści.

  • Bohaterowie Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, zwłaszcza drugoplanowi, np. Teofil Różyc i Witold Korczyński; Zołzikiewicz – pisarz gminny ze Szkiców węglem Sienkiewicza

Raskolnikow – próba wyzwolenia się od moralności.

Stanisław Wokulski – pozytywista i romantyk w jednej osobie, nieszczęśliwy adorator Izabeli.

Młoda Polska i modernizm

Kołtun – wyznawca dulszczyzny, czyli podwójnej moralności mieszczańskiej.

Doktor Judym – młody, zbuntowany pozytywista, poświęcający swe życie dla ludu.

Dwudziestolecie międzywojenne

Cezary Baryka – młody człowiek zagubiony w rzeczywistości po 1918 roku.

Józef K. – podsądny bez aktu oskarżenia i prawa obrony, w procesie, którego nie można wygrać.

Józio – trzydziestoletni mężczyzna, „upupiony” jako uczeń gimnazjum.

Po roku 1939

Doktor Rieux – człowiek wybierający ludzkość, na przekór kataklizmowi.

Maciek Chełmicki – młody człowiek zagubiony w rzeczywistości po zakończeniu II wojny.

  • Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament

Bohater Małej apokalipsy – buntownik z przymusu; także – everyman.