BAROK – XVII WIEK

  • Barok przypada na czasy wojen i zarazy – dlatego będzie epoką metafizyczną, dominujące tematy to: śmierć, religia, Bóg i piekło.
  • Barok rodzi się we Włoszech – jako nurt w poezji: marinizm.
  • Barok nie jest w Europie jednorodny: w Hiszpanii zaowocuje poezją metafizyczną i Don Kichotem, we Francji – rozkwitem klasycyzmu i komediami Moliera.
  • Barok w Polsce to szczytowa faza sarmatyzmu – u nas kultura barokowa to dwa główne nurty: ziemiański i dworski.

Okoliczności historyczne

Kontrreformacja
Ruch Kościoła powołany przeciw reformacji. W latach 1545-1563 w Trydencie obradował sobór powszechny, który podjął szereg decyzji mających przyczynić się do ochrony interesów Kościoła. Sobór uznał, że tolerancja religijna jest niemożliwa, że jest powodem zamętu i upadku norm moralnych, należy zatem uczynić wszystko, aby rozwijała się jedna tylko religia. Trybunał Inkwizycji, specjalny kościelny sąd, tropił wszelkie odstępstwa od wiary katolickiej i surowo karał heretyków. Ograniczono bardzo wolność słowa, tworząc indeks ksiąg zakazanych.

Wojna trzydziestoletnia
Jeden z najokrutniejszych konfliktów w dziejach, obejmujący swym zasięgiem niemal całą ówczesną Europę. Zaczął się od zamieszek między państwami protestanckimi a katolickimi na terenie Rzeszy Niemieckiej. Kolejne państwa przyłączały się do wojny po jednej lub drugiej stronie, pustosząc ogromne obszary Europy. Oblicza się, że u progu wojny Cesarstwo Niemieckie liczyło 16 milionów obywateli, a pod koniec – mniej niż 10 milionów. Spalone i doszczętnie zniszczone zostało około jednej trzeciej terytorium, w tym wiele bujnie rozwijających się uprzednio miast. Przyczyniło się to także do znacznego obniżenia się poziomu intelektualnego ludności. Wojnie położył kres pokój westfalski w roku 1648 – utwierdził on faktyczne rozbicie cesarstwa.

Absolutyzm
Ustrój oparty na absolutnej i bezdyskusyjnej władzy króla. Rozwijał się we Francji od czasów Ludwika XIII, ale apogeum osiągnął za czasów Ludwika XIV, zwanego Królem Słońcem, i stał się modelem wzorcowym dla Europy. Król traktowany był jako nieomylny namiestnik Boga – od Boga bowiem pochodzić miała jego władza.

Dwór królewski olśniewał coraz większym przepychem, ale społeczeństwo ubożało. Dwór był centrum polityki, kultury, mody i… intryg. Taki system doprowadzi w końcu do wybuchu rewolucji francuskiej.

 

Datownik

1600 Hamlet Williama Szekspira

1600 – spalenie na stosie Giordana Bruna

1605 – ukazuje się Don Kichot z La Manczy Miguela Cervantesa

1618 – początek wojny trzydziestoletniej

1621
– zwycięstwo pod Chocimiem

1658
– wypędzenie arian z Polski

1664 – ukazuje się Świętoszek Moliera

1670 – powstaje Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego

1683 – odsiecz wiedeńska

 

 

 

 

 

 

 

 

Polscy królowie baroku

Zygmunt III Waza (1587-1632)

  • To on przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.
  • Za jego czasów miała miejsce zwycięska wojna z Turcją i zwycięstwo pod Chocimiem – opisane przez Wacława Potockiego w Transakcji wojny chocimskiej.

Władysław IV Waza (1632-1648)

  • To za jego czasów wybuchło powstanie Chmielnickiego na Ukrainie (opisane ponad dwieście lat później przez Sienkiewicza w Ogniem i mieczem).

Jan Kazimierz Waza (1648-1668)

  • To za jego czasów miał miejsce potop – najazd Szwecji na Polskę, obrona Jasnej Góry. Jest bohaterem Potopu Henryka Sienkiewicza.
  • Za jego panowania wypędzono z Polski arian.
  • Ten król abdykował, wyjechał z Polski i zmarł we Francji.
  • Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673
  • Syn polskiego magnata wsławionego podczas powstania Chmielnickiego.
  • Za jego czasów zaczęły się wojny z Turcją.

Jan III Sobieski (1674-1696)

  • Król, który wcześniej był hetmanem i wsławił się podczas wojny z Turcją.
  • Odniósł zwycięstwo podczas odsieczy wiedeńskiej 1683
    – dowodził połączonymi siłami katolickiej Europy przeciw Turcji.
  • Jest autorem listów do żony Marysieńki.Wzniósł pałac w Wilanowie.

 

 

BAROK – najważniejsze pojęcia

Marinizm

Nurt w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina.
Ulubionym gatunkiem Marina był sonet, a większość jego utworów poświęcona była miłości. Cel, jaki stawiał poezji – zaskoczyć, zaszokować odbiorcę.
Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn.

Cechy marinizmu

Najważniejszy w utworze jest koncept, czyli zaskakujący pomysł na utwór – w zakresie kompozycji i treści.

Najczęstszy temat – miłość, ukazywana na różne sposoby (poeci prześcigali się w pomysłowości!).

Obowiązkowo – kunsztowna forma, nasycenie utworów figurami i tropami stylistycznymi.

Sarmatyzm

Zjawisko polskie – jedno z najważniejszych w dobie staropolskiej, na wiek XVII przypada okres największego rozkwitu. Sarmatyzm to pojecie określające całokształt kultury i światopoglądu szlacheckiego. Odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku teorii historiozoficznej, według której polska szlachta wywodzi się ze starożytnego ludu Sarmatów – miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i podziw w Rzymianach.
Przy okazji ideologia sarmacka uzasadniała system polityczny Rzeczypospolitej – demokrację szlachecką.

Owocem sarmatyzmu stała się staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki i tradycji, religijność. Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).

Poezja metafizyczna

Intelektualna, filozoficzna poezja, która pojawiła się w Hiszpanii, Anglii, także w Polsce.

Termin kojarzymy przede wszystkim z Anglią – z poezją:

  • Johna Donne’a,
  • Williama Szekspira,
  • Herberta Spencera.


W Polsce nurt reprezentowany był przez;

  • Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
  • Sebastiana Grabowieckiego,
  • Daniela Naborowskiego.

Rozwijała się obok poezji dworskiej, jest ważną gałęzią literatury barokowej.

Twórcy jej podejmowali:

  • motyw vanitas,
  • upływu czasu,
  • znikomej kondycji człowieka,
  • miłości do Boga.

Prekursorem poezji metafizycznej w Polsce był Mikołaj Sęp-Szarzyński.

 

 

 

 

 

 

Rokoko

Nurt w sztuce uważany za schyłkową fazę baroku. To także pewna postawa estetyczno-kulturowa.

Rokoko rozwijało się w atmosferze dworskiej. Zasługą rokoka jest rozwój sztuki użytkowej – łyżeczki, lusterka i filiżanki to prawdziwe cacka, zdumiewające misterną formą i maestrią wykonania.

Cechy rokoka

  • Zerwanie z monumentalizmem, pompą, patosem.
  • Swoboda, flirt, maskarady i rozrywki na łonie natury.
  • Delikatność, zmysłowość, smak artystyczny.

 

Tabliczka pojęć z zakresu poetyki

Te pojęcia są niezbędne do odczytania poezji – i to nie tylko barokowej.

Kontrast
Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. Zestawienie sprzecznych (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są inne podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron, paradoks. Właśnie operowanie kontrastem jest podstawowym wyróżnikiem estetyki baroku odróżniającym ją pod tym względem od estetyki klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.
Konceptyzm
Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku, nakazuje tworzenie wierszy, których istotą byłby zaskakujący chwyt. Koncept to pomysł na oryginalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. Przykładem takiego wiersza jest sonet Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały zestawione i porównane skrajne pojęcia – miłość i śmierć. Puenta o ich identyczności jest bez wątpienia zaskakująca.
Paradoks
Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które – gdy się nad nim zastanowić – okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania.
Oksymoron
Rodzaj paradoksu – wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy i zjawiska pozornie sprzeczne: łatwa trudność (lub trudna łatwość), żywy trup, gorący śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność).
Uwaga! Oksymoron nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens.
Hiperbola – celowe wyolbrzymienie, przesadne pokazanie zjawiska, by spotęgować przekaz zamierzony przez autora.
Anafora – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (czasem we wszystkich wersach utworu).
Inwersja w budowie zdań – szyk przestawny, udziwniający wypowiedź – w zdaniach długich mocno utrudniający odczytanie sensu (O nietrwałej miłości rzeczy świata tego).

 

Dwaj filozofowie

Kartezjusz (René Descartes) (1595-1650)

Autor słów:

  • Cogito ergo sum (Myślę, więc jestem.)

Dzieło: Krytyka czystego rozumu

Ludzki rozum, myślenie, poszukiwanie – tylko tego człowiek może być pewny, Kartezjusz odrzucał poznanie pozanaukowe.

Poszukiwał „metody” – sposobu skutecznego dochodzenia do prawdy. Zanegował dotychczasowe dokonania filozofów. Sposoby rozumowania, z którymi się zetknął, uważał za niewystarczające.

Myśl, pracę rozumu uznawał za podstawę metody pozwalającej odkryć wszelkie prawidła świata. Było to nowatorskie w czasach baroku, kiedy wielką rolę przypisywano poznaniu duchowemu, metafizycznemu.

Blaise Pascal (1623-1662)

Autor słów:

  • Człowiek jest jak trzcina – najsłabsza rzecz w naturze, ale jest to trzcina myśląca.
  • Serce ma swoje racje, których rozum nie zna.

Dzieło: Myśli

Pascal postrzega człowieka jako istotę wyjątkowo słabą, kruchą i samotną w kosmosie. Z drugiej jednak strony uznaje jego siłę.

Siła i tragizm człowieka tkwi w jego świadomości o śmierci. Pascal proponuje rozwiązanie – wiarę w Boga. Do ufności Bogu przekonuje słynnym zakładem, z którego wynika, że wierząc, można zyskać wszystko, a nie traci się nic. Natomiast odrzucając wiarę, można stracić wszystko – a nie zyskuje się nic.

Racjonalizm

Od niego wywodzi się najważniejszy nurt XVII wieku uznający rozum i doświadczenie za jedyną możliwość poznania świata.

Egzystencjalizm

Do myśli Pascala jako źródła poglądów sięgnęli XX-wieczni egzystencjaliści – ukazali samotność człowieka w kosmosie i absurd istnienia, przy tak wielu zagadkach i świadomości nieuchronności śmierci.

 

BAROK w Polsce – XVII WIEK

Dwa główne nurty

Dworski

  • kultura dworów królewskich i magnackich;
  • kosmopolityzm – autorytetem dwory Europy, nie własna tradycja;
  • rozwój poezji dworskiej;
  • spektakle teatralne odgrywane na scenach dworskich;
  • tematyka poezji – miłość, erotyka, zmysły, flirt;
  • cel sztuki – rozrywka, popis kunsztem poetyckim, szokowanie;
  • wzorowanie się na modach zagranicznych w obyczajowości stroju;
  • moda na marinizm – pisanie w konwencji włoskiego poety Marina (konceptyzm);
  • moda na posługiwanie się francuszczyzną.
  • poeci: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Hieronim Morsztyn
Ziemiański – sarmacki

  • kultura polskiej szlachty ziemiańskiej powstająca w ziemiańskich dworach;
  • mit o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnych Sarmatów;
  • wiara w potęgę Rzeczypospolitej;
  • pogarda dla obcych kultur;
  • przywiązanie do tradycji narodowej;
  • pielęgnacja tradycji w stroju i obyczajach;
  • głoszone wartości: miłość ojczyzny, wiara katolicka, wolność szlachecka;
  • rozwój poezji i pamiętnikarstwa;
  • typowe tylko dla Polskiej kultury: portret trumienny i portret sarmacki.
  • twórcy sarmatyzmu: Wacław Potocki (poezja), Jan Chryzostom Pasek (pamiętniki)

Zobacz:

Omów genezę nazwy, daty graniczne i charakter epoki baroku.

Barok – wprowadzenie do epoki

Barok – życiorys kultury

Maturalna wiedza o baroku

Barokowa Polska

Zjawiska literatury baroku

Barok w Polsce

Charakterystyka epoki baroku

Barok w Europie – twórcy i założenia

Nurty polskiej poezji barokowej