POZYTYWIZM (1864-1890)
  • Początek
    1864
    – klęska powstania styczniowego, pożegnanie ideałów romantyzmu
  • Koniec
    1890
    – początek Młodej Polski, debiuty poetów młodopolskich, jak:

    • Jan Kasprowicz,
    • Kazimierz Przerwa-Tetmajer,
    • Leopold Staff
  • Epoka – następca wielkiego romantyzmu.
  • Epoka po klęsce powstania styczniowego – czas żałoby narodowej i rozczarowania ideą walki, spisku, buntu.
  • Czas kultu pracy, użyteczności, ponownej wiary w naukę.
  • Czas prozy.
Cztery hasła pozytywistów warszawskich

  • praca u podstaw – rozwój szkolnictwa podstawowego, szerzenie oświaty wśród ludu
  • praca organiczna – w myśl zasad organicyzmu – reformować wszystkie warstwy organizmu, jakim jest społeczeństwo
  • emancypacja kobiet – zwięk­szenie uprawnień społecznych i politycznych kobiet, rozszerzenie ich dostępu do edukacji i pracy
  • asymilacja Żydów – włączenie ludności żydowskiej w obręb społeczeństwa polskiego
Realizacja
Powieść historyczna

Krzyżacy, TrylogiaOgniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski – Henryka Sienkiewicza:

  • idea świetności dawnej Polski idealizacja sarmatyzmu
    • zwycięstwa wobec licznych zagrożeń: Krzyżaków, Szwedów, Kozaków, Turków
    • obraz Polski z XVII wieku
      Trylogia
    • Polska średniowieczna
      – Krzyżacy
    • idea wiary katolickiej i kult Matki Boskiej
  • postulat pokrzepienia serc
  • niezapomniane kreacje bohaterów:
    Skrzetuski, Kmicic, Zagłoba, Mały Rycerz
Realizm

• miasto, społeczeństwo
Lalka Bolesława Prusa

• dwór wiejski
Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
– Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza

praca
Nad Niemnem

• powstanie styczniowe (temat patriotyczny)
Nad Niemnem
– Lalka

• sytuacja kobiet
– Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
– Emancypantki Bolesława Prusa
Marta Elizy Orzeszkowej

• sytuacja Żydów
Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej

Nowelistyka

zacofanie wsi
Szkice węglem

tematyka żydowska
– Mendel Gdański

temat niedoli
dziecka
– Janko Muzykant
– Antek

• powstanie styczniowe
Gloria victis

natura ludzka
Kamizelka
– Katarynka

Poezja

Adam Asnyk
temat przeszłości, następstwa pokoleń, patriotyzm
Do młodych
– Daremne żale
– sonety Nad głębiami

Maria Konopnicka
tematyka niedoli ludu, temat patriotyczny, liryki-obrazki
Rota
– Contra spem spero
– Jaś nie doczekał

Poeci epoki pozytywizmu
Adam Asnyk (1838-1897) – autor wiersza Do młodych

Walczył w powstaniu styczniowym, po którym ukrywał się poza krajem, zdobywając rozległe wykształcenie. Czynnie propagował idee pozytywistyczne, wcielając w życie program pozytywistyczny. Biografia Asnyka obfituje w fakty charakterystyczne dla epoki – jak zakładanie kół samokształceniowych, wspieranie edukacji dzieci chłopskich
– zdecydowanie różni się od biografii poetów romantycznych.

 

Maria Konopnicka (1842–1910) – autorka Roty

Poetka, autorka bajek dla dzieci w swoich utworach ukazała wiejską niedolę. Zaczęła tworzyć w wieku dojrzałym, po tym, jak zdecydowała się na zrezygnowanie z nieudanego małżeństwa. Z tego związku miała sześcioro dzieci. Musiała samodzielnie zapewnić im byt, zatem decyzja ta była aktem dużej odwagi. Konopnicka odniosła sukces. W dowód uznania otrzymała od społeczeństwa dworek w Żarnowcu.

Gatunki
  • Nowela
    Zwięzły, prozatorski utwór narracyjny o wyraziście zarysowanej akcji i jednowątkowej fabule, dokładnie przedstawiający wybraną tendencję. Przykłady: Kamizelka Prusa, Miłosierdzie gminy Konopnickiej.
  • Opowiadanie
    Podobne do noweli, lecz różni się od niej brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia dygresji, partii refleksyjnych, eksponowaniem punktu widzenia narratora decydującego o sposobie przedstawiania treści. Przykłady: Antek Bolesłąwa Prusa, Nasza szkapa Marii Konopnickiej.
  • Powieść tendencyjna
    Podporządkowana propagowaniu haseł pozytywistycznych. Cechują ją uproszczenia, brak pogłębionych portretów psychologicznych, modelowe postacie egzemplifikujące określone postawy. Przykłady: Marta i Pan Graba Orzeszkowej.
  • Powieść realistyczna
    Przedstawia pogłębione portrety bohaterów na tle szeroko zarysowanego społeczeństwa, realia, zawiera szczegółowe opisy konkretyzujące czas i miejsce akcji. Przykłady: Lalka Bolesława Prusa, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
  • Powieść historyczna
    Przedstawia przeszłość, ale na podstawie wnikliwych studiów autora odnosi się także do XIX-wiecznej współczesności, na przykład analizuje procesy społeczne, charakterystyczne dla tego wieku. Przykłady: Faraon Bolesawa Prusa, Krzyżacy, Trylogia i Quo vadis Henrzka Sienkiewicza.
Dziedzictwo epoki
  • Proza realizmu – w pozytywizmie realizm rozkwita. Idea przedstawienia prawdy o świecie, ludzkiej naturze, realnych wyznaczników życia bardzo sprzyja ideologii epoki. Dlatego jej symptomem i dorobkiem jest dobra powieść realistyczna (w Polsce Lalka czy Nad Niemnem), rozwój nowelistyki, opowiadań, krótkich form prozatorskich
    – do dziś chętnie czytanych.
  • Złoty okres nowelistyki polskiej – na czas pozytywizmu przypada powstanie największej ilości i najlepszych nowel polskich. Piszą je najważniejsi twórcy: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz. Utwory te obrazują ówczesny świat i jego problemy.
  • Rozwój prasy – nigdy dotąd prasa nie była aż tak ważna dla ogółu życia kulturalnego. Współtworzą ją, jako dziennikarze i felietoniści, najważniejsi pisarze i myśliciele epoki! W niej też publikowana jest w odcinkach większość ówczesnych powieści. Najważniejsze pozytywistyczne pisma to Przegląd Tygodniowy, Kurier Codzienny, Kurier Warszawski, Kurier Poranny, Ateneum, Niwa. Prasa staje się na długie lata najważniejszym medium.
  • Polska powieść historyczna w wydaniu Henryka Sienkiewicza – jego powieści to coś więcej niż dzieła literackie
    – to zdarzenie w kulturze narodu. Osiągnęły wielką popularność, spełniły ideę pokrzepienia serc, stały się wspólnym dobrem, kształtowały patriotyzm i historyczną świadomość Polaków.
  • Rozwój literatury dla dzieci i młodzieży – dopiero w tej epoce ten nurt zaistnieje poważnie – pióra najlepsze
    – bo Sienkiewicz, Konopnicka będą pisać literaturę specjalnie dla dzieci. Przykład najlepszy: W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza.
Ważne pojęcia
  • Scjentyzm
    Idea głosząca, że nauka jest jedyną metodą wyjaśniania zjawisk rzeczywistości. Zdaniem scjentysty istnieje tylko to,
    co jest poznawalne metodami naukowymi i co poddaje się naukowemu, ścisłemu i rzeczowemu opisowi.
  • Realizm
    Nazwa epoki literackiej i nurtu literackiego datującego się w Europie od mniej więcej lat 30. do 70. XIX wieku. Podstawowym celem twórców epoki było odwzorowanie w utworach rzeczywistości w jak największym stopniu. Najważniejsze kategorie estetyczne to: szczegółowość, opis, prawdopodobieństwo realistyczne. Realizm to czas dominacji prozy nad innymi rodzajami literackimi – wielkiego rozkwitu powieści i nowelistyki. Mianem realizmu określamy też konwencję w literaturze i sztuce – współistniejąca z innymi tendencjami we wszystkich epokach. Realizm to także postawa człowieka racjonalnie traktującego rzeczywistość, sceptycznego wobec irracjonalnych
    czy fantastycznych teorii.
  • Organicyzm
    To pojęcie nauka zawdzięcza Herbertowi Spencerowi. Filozof ten sformułował teorię przyrównującą społeczeństwo
    do rozwiniętego, żywego organizmu. I tak jak w owym żywym organizmie – niewłaściwe działanie jednego z organów odbija się na pracy innych, a w konsekwencji powoduje poważne zaburzenia całości, tak i w społeczeństwie awaria jednego z elementów może oddziaływać na wszystkie inne. W przypadku społeczeństwa owymi organami są instytucje
    i grupy społeczne.
  • Ewolucjonizm
    Społeczeństwo podlega ciągłemu rozwojowi opartemu na doborze naturalnym. Rozwiązania gorsze są odrzucane na rzecz lepszych. Życie społeczeństw cechuje ciągły postęp.
  • Socjalizm
    Nowa wówczas i modna koncepcja polityczna – równość społeczna i polityczna, zabezpieczenia socjalne dla mas pracujących, demokracja, równość pracy.
  • Utylitaryzm
    Idea powszechnej użyteczności – literatura, sztuka, życie ludzkie powinny przynosić pożytek społeczeństwu.
  • Metoda milieu
    Jedna z technik twórczych literackiego realizmu. Polega na przedstawianiu bohatera pośrednio – za pomocą dość szczegółowego opisu jego otoczenia, rzeczy, przyzwyczajeń.