Filmy Andrzeja Wajdy jako interpretacje literatury polskiej. Omów wybrane przykłady.

Andrzej Wajda to jedyny Polak, który dostał najważniejszą nagrodę świata filmowego – Oscara – za całokształt twórczości. Od początku swojej drogi zawodowej sięgał po największe dzieła literatury polskiej i pokazywał je ze swojego punktu widzenia, po swojemu przedstawione i zinterpretowane. Warto poznać bliżej jego twórczość i przeanalizować ją dogłębnie. Jeśli interesujesz się kinem – to znakomity temat dla Ciebie!

 

Inne możliwe sformułowania tematu

Czym jest adaptacja filmowa dzieła literackiego? Jego wierną kopią czy interpretacją? Omów zagadnienie, odwołując się do wybranych filmów Andrzeja Wajdy.

Kino autorskie – jak rozumiesz ten termin w odniesieniu do twórczości Andrzeja Wajdy? Omów wybrane filmy.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Postawienie pytania: Na ile Wajda jako reżyser ingerował w materię pierwowzorów literackich dzieł, które sfilmował? Czy można te zabiegi nazwać interpretacją?

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Popiół i diament – film o psychologicznych problemach młodego pokolenia, a nie tylko obraz polityczny.
  • Wesele – obraz Polski i uwikłania w poezję.
  • Ziemia obiecana – okrutny świat, którym rządzi pieniądz.
  • Pan Tadeusz – piękno poematu Mickiewicza.

W wypowiedzi należy podkreślić różnice między filmami Wajdy a ich pierwowzorami literackimi i uzasadnić, czemu te zmiany miały służyć.

Wnioski
Wajdę nazwano kiedyś krytykiem literackim, który zamiast pióra posługuje się kamerą. Trudno nie zgodzić się z tą opinią – przecież w twórczości filmowej Wajdy znajdziemy utwory, które nie tylko interpretują literacki pierwowzór, ale często także polemizują z nim.

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od ukazania tego, czym jest adaptacja filmowa.

To, jak podaje Lech Pijanowski w Małym abecadle filmu i telewizji przystosowanie do potrzeb filmu sztuki teatralnej lub powieści czy noweli; także gotowy już film zrobiony według sztuki, powieści lub noweli. […] przystosowanie do filmu polega na wyrażeniu tej samej zasadniczej treści i głównych myśli […] przy pomocy innych środków, właściwych sztuce filmowej […].

Przy adaptacji [sztuki teatralnej] niektóre postacie stają się mniej ważne lub w ogóle znikają, pojawiają się zaś […] inne postacie, których w sztuce mogło nie być; dialogi są krótsze, […] czasami pojawiają się także dialogi, których w sztuce nie było […].
Różne zmiany i przystosowania są także konieczne przy filmowaniu (adaptowaniu) powieści. […] łatwiej jest adaptować dla filmu powieść niż sztukę teatralną, choć więcej trzeba skracać, usuwać, przerabiać […].

Możliwość 2.

Możesz przedstawić sylwetkę twórczą Andrzeja Wajdy i jego koncepcję adaptacji filmowej. Od początku swojego istnienia film czerpał z dorobku innych dziedzin sztuki – najpierw z wiedzy odnoszącej się do tworzenia obrazów i fotografii, potem stał się komentarzem, ilustracją do pierwowzoru literackiego. Z czasem adaptacja filmowa stała się samodzielnym dziełem sztuki, niekiedy wiernym pierwowzorowi, a czasem tylko na nim opartym. Jak wiernie przenieść na ekran dzieło literackie?, czy pozwolić sobie na interpretację lub komentarz, czy też pozostać wiernym oryginałowi? – takie pytania stawia sobie reżyser i na takie pytania odpowiada swoimi filmami Andrzej Wajda.

Zauważ, że dzieło filmowe może być interpretacją dzieła książkowego. Wizją reżysera, scenarzysty i scenografa. Oglądając film, patrzymy na niego oczami reżysera i z jego punktu widzenia.

 

Strategia rozwinięcia

Proponuję po kolei omawiać filmy zrealizowane przez Wajdę na podstawie dzieł literatury polskiej. Można zacząć w różny sposób: od najbardziej wiernej – Twoim zdaniem – adaptacji lub od najstarszej, najdawniej zrealizowanej.

 

Popiół i diament (1958)

• reżyseria: Andrzej Wajda
• scenariusz: Jerzy Andrzejewski, Andrzej Wajda
• zdjęcia: Jerzy Wójcik
• muzyka: Filip Nowak, Adam Pawlikowski

Jerzy Andrzejewski napisał powieść o historycznym przełomie: przejęciu władzy przez komunistów w 1945 roku i walce z opozycją. Andrzej Wajda, reżyserując Popiół i diament, przesunął punkt ciężkości – pokazał nie problem rozgrywek politycznych, ale przede wszystkim problemy psychologiczne.

Reżyser z polityki uczynił tylko tło wydarzeń, choć często krytycy zarzucali mu, że nie pokazał racji politycznych obiektywnie, że był zbyt lewicowy. Nieobiektywnie przedstawił Wajda przedstawicieli obozu komunistycznego ze Szczuką na czele. Sekretarz PPR to u Wajdy postać idealna – możemy powiedzieć, że to bohater socrealistycznej kroniki, niemalże pomnik, ideał. Dodatkowo efekt sztuczności wzmógł fakt, że Wacław Zastrzeżyński (kreujący postać Szczuki) to aktor teatralny, który po raz pierwszy zagrał w filmie. Mający 54 lata aktor nie mógł pozbyć się maniery teatralnej. Zabieg ten był celowy – dzięki temu emocje i sympatię widzów w sposób naturalny skupia na sobie Maciek Chełmicki.

Bardzo ważna jest scena tańca w hotelu Monopol. Ludzie jak manekiny w hipnotycznym transie przypominającym chocholi taniec z Wesela tańczą w rytm poloneza.
Zacytowanie Wesela Stanisława Wyspiańskiego (a także stylizacja Pieniążka na Chochoła), (…) w kontekście całego filmu nabiera nowego znaczenia. Tu chodzi już nie tylko o narodowe fatum, jakim jest niemoc Polaków wobec historycznych wypadków; chocholi taniec stanowi wyraz ludzkiej bezradności wobec życia w ogóle. Odciążenie tej sceny od balastu polityki uchroniło Popiół i diament przed nieznośną dydaktyką, z upływem lat nieuchronnie szkodzącą każdemu dziełu.

Zmiany, jakich dokonano w filmie (w porównaniu z treścią powieści)

  • Postać syna Szczuki – Marka, którego wychowywała ciotka Katarzyna Staniewiczowa. Działał on w oddziałach AK kapitana Wilka, a po ich rozbiciu trafił do więzienia.
  • Scena z płonącymi kieliszkami – zapalanymi na pamiątkę kolegów, którzy polegli.
  • Śmierć Maćka na wysypisku śmieci.
  • Zawężenie czasu akcji do jednego dnia, 8 maja 1945 r.
  • Scenę pogrzebu zamordowanych komunistów zastąpiono spotkaniem Krystyny i Maćka w kaplicy, gdzie na jednym z nagrobków Maciek odczytuje tytułowy cytat z wiersza Norwida.
  • Scena zamordowania Szczuki – zostaje on zabity przez Maćka, kiedy idzie na spotkanie z synem zatrzymanym przez UB.

W filmie pominięto:

  • Postać Antoniego Kosseckiego i całą jego rodzinę – żonę Alicję, syna Alka.
  • Wątek młodzieżowej grupy dowodzonej przez Szrettera.
  • Spotkanie Szczuki z kobietą, która znała jego żonę w obozie.
  • Pytanie, które zadaje Maćkowi na końcu żołnierz – „Człowieku, po coś uciekał?”.

Kontekst polityczny – okoliczności powstania filmu

  • Rok 1957 władze komunistyczne rozwiązują Po prostu, upada pis­mo Europa – nadzieja polskich intelektualistów.
  • Z ekranów zostaje zdjęty film Jerzego Zarzyckiego – Zagubione uczucia.

Kontekst osobisty
W listopadzie 1957 roku w Tatrach ginie przyjaciel Wajdy ze studiów w Akademii Sztuk Pięknych, zdolny malarz Andrzej Wróblewski.
Zanim Wajda wyreżyserował Popiół i diament, powstały dwa nieprzyjęte scenariusze – w 1948 napisany przez Erwina Axera i w 1949 przez Antoniego Bohdziewicza.

 

Wesele (1973)

• reżyseria: Andrzej Wajda
• scenariusz: na podstawie dramatu Stanisława Wyspiańskiego: Andrzej Kijowski
• zdjęcia: Witold Sobociński
• muzyka: Stanisław Radwan
• kostiumy: Krystyna Zachwatowicz

Wajda robiący Wesele to nie tylko reżyser, to reżyser-reportażysta. Rozbudował on dramat Wyspiańskiego o sceny z życia ówczesnej Polski – uzyskał to poprzez dodanie obrazu drogi pary młodej z kościoła w Krakowie do Bronowic. Należy podkreślić, że w palecie kolorów pojawiających się na ekranie dominują barwy charakterystyczne i typowe dla malarstwa Wyspiańskiego – kolor szary, niebies­ki, żółty i fioletowy.
Wajda, który tak jak Wyspiański ukończył krakowską Akademię Sztuk Pięknych, czerpie inspiracje z malarstwa mistrza na każdym kroku.

Pejzaże sprawiają wrażenie, że przed chwilą skończył je malować Wyspiański – choćby „zacytowane” dosłownie Widok z okna pracowni czy Chochoły na Plantach krakowskich. Spostrzegawczy widz dostrzeże także kadry filmu stylizowane na obrazy Aleksandra Gierymskiego – Droga w Bronowicach i Trumna chłopska.

Andrzej Wajda często i chętnie sięga do twórczości Stanisława Wyspiańskiego – sam reżyser często wspominał, że inspiruje go zarówno malarstwo, jak i postawa światopoglądowa Wyspiańskiego – krytyczna wobec idei romantycznych, a zwłaszcza mitotwórstwa, wiary w wyjątkowość i wybranie narodu polskiego, który w jakiś nadprzyrodzony sposób odzyska niepodległość.

Interpretacje niektórych postaci

Wajda uwypuklił pozy, które przyjęli niektórzy bohaterowie:

  • Pan Młody – bawi się idealistyczną wizją wsi
  • Rachela – jej entuzjazm wobec poezji jest karykaturalny.

To właśnie poprzez postać Racheli Wajda podkreślił, że fatalna skłonność Polaków do poddawania się działaniu poezji – nierzadko ubezwłasnowolniającemu – często jest przeszkodą w odzyskaniu przez naród niepodległości.

Film zamyka ujęcie przedstawiające martwy pejzaż. Kamera, odjeżdżając do tyłu, sama wykonuje obrót o 360 stopni. Tym samym metafora błędnego koła przestaje dotyczyć wyłącznie wydarzeń przedstawionych w filmie – nie tylko pokazana tu rzeczywistość, ale i filmująca ją kamera popada w „chocholi obłęd”, sugerując ponadczasowość tej przenośni (można ją odnieść do późniejszych, tragicznych losów Polski).

Do scenariusza filmowego Wesela dodano

  • Liczne obrazy wojsk zaborczych.
  • Scenę, w której Pan Młody tańczy przed chatą do melodii poloneza.
  • • Scenę w pracowni malarskiej – Gospodarz przecina nożem płótno przedstawiające panoramę racławicką.
  • Sceny z Jaśkiem, który jeździ po lesie i zwołuje chłopów do walki.
  • Sceny z chłopami, którzy grożą inteligentom kosami.
  • Scenę śmierci białego konia, który pada na oczach Pana Młodego.

W scenariuszu zmieniono:

  • Część scen, które przeniesiono w plener z wnętrza chaty.
  • Scenę z Chochołem – nie wchodzi on, jak u Wyspiańskiego, do domu, ale zostaje na zewnątrz i tam odbywa się taniec.

W filmie pominięto:

  • Nieznaczne fragmenty dialogów.
  • Wesele a malarstwo

Jednak najczęściej przywoływane i „cytowane” są w filmie Wajdy płótna Jana Matejki – czasem ma się wrażenie, że jego malarstwo zdominowało cały film.
Najważniejsze płótna Matejki związane z Weselem

  • Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec utraconego Smoleńska,
  • Bitwa pod Grunwaldem – stamtąd przyszedł Rycerz,
  • Rejtan – Hetman.

Inne postacie przypominają bohaterów płócien Jacka Malczewskiego, a głównie licznych autoportretów malarza. Chłopi, którzy ruszają z kosami na inteligentów, a chwilę potem zastygający bez ruchu przypominają postacie z Melancholii Malczewskiego.

 

Ziemia obiecana (1974)

• reżyseria: Andrzej Wajda
• scenariusz: Andrzej Wajda
• zdjęcia: Witold Sobociński, Edward Kłosiński, Wacław Dybowski
• muzyka: Wojciech Kilar

Andrzej Wajda spojrzał na dzieło Reymonta z perspektywy doświadczonego wszystkimi wydarzeniami historycznymi XX wieku współczesnego człowieka. Pozwolił sobie także na drobne zmiany, które powodują, że film jest bardzo aktualny – mimo że jego akcja dzieje się ponad sto lat temu.

Według Wajdy, w pierwowzorze literackim zabrakło dogłębnego spojrzenia na człowieka. Wajda pokazuje, że światem rządzi pieniądz – to on niszczy i eliminuje najbardziej podstawowe wartości, takie jak: miłość, uczciwość, bezinteresowność. Zmiany w scenariuszu dowodzą tego dokładnie.

W filmie Wajdy ludzie nie pozostają wierni swoim ideałom:

  • Ocalony w powieści Trawiński w filmie popełnia samobójstwo – Borowiecki nie wspomógł go finansowo.
  • Lucy Zuckerowa – w powieści Reymonta nieszczęśliwa, spragniona prawdziwego uczucia kobieta, w wersji Wajdy to zepsuta bogactwem rozwiązła żona starego Żyda.
  • Dla tragicznej miłości Wysockiego i Meli Grünspan nie ma miejsca w filmie.
  • Istotna i symboliczna jest scena porannych modłów Polaka, Żyda i Niemca, którzy, odmówiwszy poranną modlitwę, wracają do codzienności – Polak otwiera lombard, aby dalej zdzierać z ludzi ostatnie pieniądze, Niemiec jest bezwzględny dla swoich pracowników, a Żyd płaci żydowskim śpiewakom.

Spotkania towarzyskie – nieważne czy w teatrze, czy na pogrzebie – to sposobność do plotek, wymiany informacji handlowych czy zawarcia nowych interesów.

Podsumowując – bogacze, milionerzy u Wajdy to potwory i monstra – wszyscy bez względu na narodowość są nikczemni, wulgarni, prostaccy. Wajda nie „wyróżnia” żadnej narodowości.
Reżyser przedstawił w swojej adaptacji dużo bardziej ponury i bezwzględny świat niż Reymont w powieści. Wajda nie sięgnął po tak charakterystyczne dla jego twórczoś­ci symbole, przedstawił realistyczny, a zarazem pesymistyczny obraz historii.
Ziemia obiecana po latach została na nowo zmontowana, rzec można „przeredagowana” przez autora.

Sam reżyser tak mówi o nowej wersji:

Patrząc na „Ziemię obiecaną” po 25 latach i proponując widzom jej nową wersję, wprowadziłem trzy zasadnicze zmiany. Najważniejsza zmiana polegała na przeniesieniu całej sekwencji, rozgrywającej się we dworze w Kurowie, z prologu do drugiej części filmu. Sekwencja ta otwierała pierwszą wersję „Ziemi obiecanej”, gdyż wtedy, jako adaptatorowi powieści Reymonta, wydawało mi się, że muszę najpierw pokazać świat, z którego wywodzili się romantyczni bohaterowie moich wcześniejszych filmów. Świat sielski, z polskim dworem, w którym mieszka – i ciągle żyje szlachecką przeszłością – ojciec Karola Borowieckiego. Dopiero później ujawniałem widzom, że, o dziwo, z tego świata wywodzi się również Karol: człowiek o zdecydowanym charakterze i silnej woli działania, prawdziwy Lodzermensch.

Dziś, ćwierć wieku później, widzę to zupełnie inaczej. Uważam, że prawdziwym początkiem filmu „Ziemia obiecana” jest modlitwa: Niemca, Żyda i Polaka. Ważne, że ten początek ma miejsce w Łodzi, bo jest to także film o tym mieście. Co dziwniejsze, różni ludzie, których informowałem, że w nowej wersji „Ziemi obiecanej” przesuwam Kurów, a film zaczynam od modlitwy i Łodzi, mówili mi ze zdziwieniem, że ich zdaniem on zawsze tak się zaczynał. Czyli że – niezależnie od stanu faktycznego – tak go zapamiętali. I nowa wersja to uwzględnia.

Borowieckiego poznajemy jako człowieka bezwzględnego, nierzadko postępującego brutalnie, a w dalszej kolejności zobaczymy, jakie są jego prawdziwe korzenie. Zderzenie „potwora” z łagodnością świata jego dzieciństwa jest uderzające. Takie rozwiązanie wydaje mi się ciekawsze, bliższe dzisiejszemu pojmowaniu dramaturgii filmowej i samej powieści Reymonta.

Druga zmiana polega na skróceniu całości. „Ziemia obiecana” została zmontowana, jak każdy film, zaraz po nakręceniu. Wtedy, 25 lat temu, znalazło się w niej wiele ujęć zrealizowanych z wielkim nakładem pracy całej ekipy i aktorów. Było dla mnie oczywiste, że ujęcia te powinny wejść do filmu, gdyż oddawały nasz trud. Także z kilku innych względów wydawały mi się one wówczas istotne.

Po latach obejrzałem je chłodnym okiem i doszedłem do wniosku, że „Ziemia obiecana” może się bez nich obejść. Innymi słowy, może zostać skrócona, przy czym skróty – co ważne – nie naruszą żadnego z wątków opowieści.

Trzecia zmiana dotyczy przeniesienia do nowej wersji kinowej jednej sceny z wersji telewizyjnej. Otóż kiedy pracowałem nad scenariuszem „Ziemi obiecanej”, bardzo mnie poruszyło, że Reymont – opisując Łódź jako siedlisko bezlitosnego wyzysku, pogoni za pieniądzem, którą ukazał ironicznie, w krzywym zwierciadle – umieścił scenę jakby z innego świata. W scenie tej kilku fabrycznych urzędników i pracowników kantorów schodzi się w jakiejś piwnicy, gdzie wspólnie muzykują, grając utwory klasyczne. Okazuje się zatem, że ci ludzie, zdawałoby się – pochłonięci wyłącznie finansami, mają jednak jakieś potrzeby duchowe, tłamszone na co dzień przez tę gwałtowną chęć dorobienia się, przez ten przyspieszony rytm życia. Wydaje mi się, że ta scena rzuca nowe światło nie tylko na tych ludzi, ale również na samą Łódź, która potem, w latach międzywojennych, stała się miastem artystów. Początkowo włączyłem ów koncert tylko do serialu telewizyjnego. Obecnie przenoszę go do wersji kinowej.

Do scenariusza filmowego Ziemi obiecanej dodano

  • Scenę z trzema porannymi modlitwami: Polaka, Żyda i Niemca.
  • Przyczyny spłonięcia fabryki – zostaje ona podpalona przez obłąkanego Bum-Buma, w ten sposób mści się stary Zucker za romans Borowieckiego z jego żoną Lucy.
  • Scenę pogrzebu Bucholca.
  • Scenę orgii u Kesslera.
  • Sceny z podróży Karola Borowieckiego i Lucy Zucker do Berlina.
  • Scenę bójki przyjaciół: Maksa, Karola i Moryca.
  • Scenę, w której Borowiecki każe strzelać do robotników.

W filmie pominięto:

  • Kilka postaci, między innymi: Kurowskiego, Emmy Likiertowej, Niny Trawińskiej, Kamy, Meli Grünspan, Mieczysława Wysockiego i jego matki.
  • Sceny, w których Anka pomaga rannym w wypadku robotnikom.
  • Epilog – spotkanie Karola i Anki.

 

Pan Tadeusz (1998)

• reżyseria: Andrzej Wajda
• scenariusz według poematu Adama Mickiewicza pod tym samym tytułem: Andrzej Wajda, Jan Nowina-Zarzycki, Piotr Wereśniak
• zdjęcia: Paweł Edelman
• muzyka: Wojciech Kilar
• kostiumy: Magdalena Tesławska-Biernawska, Małgorzata Stefaniak

Choć Pan Tadeusz Wajdy zawiera wszystkie legendarne epizody z pierwowzoru literackiego, a także całą fabułę, począwszy od przyjazdu Tadeusza do Soplicowa aż po kończącego poemat poloneza, to film nie jest odwzorowaniem, wiernym naśladowaniem wszystkich dwunastu ksiąg poematu.

Choć wiem, że każdy z czytelników „Pana Tadeusza” ma własne wyobrażenie na temat tego arcydzieła polskiej poezji, wierzę w możliwość wskrzeszenia na ekranie owej pełni życia, którą poemat Adama Mickiewicza budzi również we mnie. Więcej, myślę, że trudność przeniesienia „Pana Tadeusza” na ekran sprowadza się właśnie do wiary, że jest to możliwe.
Andrzej Wajda

Najważniejsze zmiany

Wprowadzenie postaci Narratora – Adama Mickiewicza, który wypowiadając fragmenty z inwokacji i Epilogu, dopełnia wizji reżysera.

Głównym bohaterem swego filmu uczynił Wajda Jacka Soplicę – zabójcę stolnika Horeszki, tajnego emisariusza i pokutnika w mnisim habicie.

Adaptacja opierała się na trzech postanowieniach: użyć do filmu dialogów wziętych wprost z poematu i nie dopisywać do nich nie tylko słowa, ale nawet litery; dalej, opowiedzieć akcję zajazdu, która w poemacie Mickiewicza przeprowadzona jest bardzo szczegółowo, jakby z myślą o filmie, w której, rzecz jasna, Jacek Soplica stawał się w naturalny sposób bohaterem tych wydarzeń; wprowadzić dwie ostatnie Księgi poematu poprzez Narratora, którym mógł być tylko Mickiewicz. „Pan Tadeusz” bez słów „Epilogu” „O tym-że dumać na paryskim bruku”, nie tego chciałem w moim filmie. Niezależnie od wszystkich późniejszych zmian i uzupełnień […] te zasady utrzymały się do końca naszej pracy nad filmem i dały szansę zawarcia poematu „Pan Tadeusz” w dwuipółgodzinnym filmie.
Andrzej Wajda

Bibliografia

  • Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament
    Film Popiół i diament, reż. Andrzej Wajda (Polska 1958)
  • Stanisław Wyspiański, Wesele
    Film Wesele, reż. Andrzej Wajda (Polska 1973)
  • Władysław Reymont, Ziemia obiecana
  • Film Ziemia obiecana, reż. Andrzej Wajda (Polska 1974)
  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
    Film Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda (Polska/Francja 1998)