Motyw Fausta w literaturze, muzyce i malarstwie. Odwołaj się do wybranych tekstów kultury.

Pozornie temat może wydać się nie najtrudniejszy, ale wymaga odwołania się do wiedzy pozaliterackiej. Konieczne jest też zapoznanie się z całym dramatem Goethego oraz z najważniejszymi nawiązaniami. Pamiętaj, że Faust to utwór o charakterze uniwersalnym, podejmujący problemy ogólnoludzkie, stawiający pytania o sens życia i o definicję śmierci, o to, czym jest dobro, zło, miłość… Jego tematyka na pewno wybiega poza ramy XIX wieku, zahacza o refleksję na temat ludzkiej natury i związanego z nią odwiecznego pragnienia nieprzemijającej młodości, pokonania barier czasu. Nawiązań do samej postaci Fausta i do motywu faustowskiego jest mnóstwo, tak w literaturze, jak i poza nią. Temat zdecydowanie dla tych, którzy nie lubią ograniczać się do kanonu szkolnych lektur i – dla miłośników sztuki.

 

Inne możliwe sformułowania tematu:

  • Faustowskie inspiracje w literaturze, sztuce i filmie. Omów na podstawie wybranych dzieł.
  • Faust jako uniwersalna postać zakorzeniona w kulturze europejskiej. Omów różne teksty kultury, prezentujące tę postać.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu:

  • czym jest motyw Fausta w kulturze europejskiej
  • pojęcie korespondencji sztuk

Kolejność prezentowanych argumentów:

  • Faust jako postać historyczna
  • Faust jako postać literacka:
    • pierwsze dzieła literackie odnoszące się do życia Fausta
    • dramat Goethego – najsłynniejszy utwór, źródło nieustannych odwołań
    • dalsza twórczość nawiązująca do motywu Fausta
  • Motyw faustowski w sztuce (inspiracje muzyczne i malarskie)

Wnioski:
Mit Fausta jest uniwersalny i na stałe zakorzenił się w europejskiej kulturze. Nowe sztuki (np. film) wciąż do niego wracają. Postawienie pytania: jak dziś rozumiemy przymiotnik „faustowski”? Od doby romantyzmu postrzeganie świata, pewnych postaw, znacznie się przecież zmieniło.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Możesz zacząć od pojęcia korespondencji sztuk. Oznacza ono, że literatura, muzyka, malarstwo, rzeźba toczą ze sobą nieustanny dialog i odnoszą się do siebie na zasadzie wzajemnej inspiracji. Postać Fausta, w funkcji symbolu egzystencji poszukującej poznania i spełnienia, pojawia się po dziele Goethego jeszcze wielokrotnie, w licznych utworach literatury światowej, ale działa też „zapładniająco” na sztukę i muzykę. Pobudza wyobraźnię twórców aż po dzień dzisiejszy.

Wariant 2

Wyjaśnij, jak rozumiesz pojęcie motyw faustowski. Jest to odwieczny temat ludzkiego dążenia do nieśmiertelności, pokonania barier czasu, poznania tajemnic życia i śmierci, zagadki istnienia. To także pożądanie wiecznej młodości i niezgoda na przemijanie. Te pragnienia wielokrotnie powracają w literaturze, tak jak powraca motyw pertraktowania z siłami szatańskimi. Faustyzm rozpoznajemy w wielu dziełach romantycznych i późniejszych, nie tylko w literaturze, ale też w operze, malarstwie i filmie.

 

Strategia rozwinięcia

Faust a literatura

Zanim przejdziesz do omówienia poszczególnych realizacji motywu faustowskiego w dziełach literatury, powinieneś odnieść się do samej osoby Fausta.

  • Johann (lub Georg) Faust to postać historyczna. W początkach XVI wieku był on słynnym w Europie ­alchemikiem i magiem, któremu przypisywano nadprzyrodzone zdolności; cieszył się reputacją czarnoksiężnika. Studiował medycynę, astrologię i alchemię na kilku wielkich europejskich uniwersytetach. Napisał traktat o czarnej magii Zmuszenie piekła. W końcu, oskarżony o czary, musiał uchodzić z Wirtembergii. Już za życia był postacią niemal legendarną, w równej mierze budzącą podziw i niechęć. Po śmierci stał się przedmiotem dzieł literackich, utrwalających tę legendę. Szereg tych dzieł otwiera anonimowa praca zwana Księgą Fausta (1587), będąca przestrogą przed zuchwałym przekraczaniem niebezpiecznych granic poznania i wchodzenia w pakt z siłami nieczystymi. Zawiera ona podstawowe dane o życiu alchemika (np. pakt z diabłem, pogoń za najpiękniejszą kobietą świata – Heleną Trojańską), które uległy później rozwinięciom i modyfikacjom w kolejnych dziełach literackich. A było ich bardzo wiele. Wymienić na pewno warto dramat Christophera Marlowe’a, Tragiczne dzieje doktora Fausta (1604), w którym autor mocno zaakcentował potężne (szalone?) ambicje maga i jego pasję poznania. Jednak pakt z diabłem, który daje mu spełnienie wszystkich intelektualnych i cielesnych pragnień, przynosi tu Faustowi zawód i rozczarowanie.

Najsłynniejszym dziełem poświęconym niemieckiemu czarnoksiężnikowi jest dwuczęściowa tragedia Johanna Wolfganga Goethego, Faust, nad którą autor pracował niemal całe swoje życie (od 1772 aż do 1831 roku). To dzięki temu wielkiemu twórcy, postać Fausta urosła do rangi symbolu pewnych ludzkich pragnień i dążeń i na stałe weszła do kręgu kultury europejskiej. Stała się odtąd przedmiotem licznych odwołań i nawiązań. W dziele Goethego losy Fausta są konsekwencją zakładu zawartego w niebie między Panem Bogiem a Mefistofelesem o duszę uczonego i maga.

Główny bohater, uczony starzec, alchemik, całe życie spędził, studiując mądre księgi, a mimo to prawdziwej wiedzy o życiu nie posiadł. Ludzkie ­poznanie ma przecież swoje granice; nauka nie była w stanie wyjaśnić mu istoty życia i śmierci, dobra i zła, miłości i przemijania. Nie dotarłszy do prawdziwego poznania, Faust własną krwią podpisuje pakt z Mefistofelesem, zaprzedając tym samym swą duszę. W zamian za to otrzymuje nie tylko mądrość, ale wszystko, czego pożądał: młodość, bogactwo, sławę, miłość. Od tej pory Mefisto zostaje upoważniony do upominania się o duszę alchemika, w chwili, gdy ten będzie na tyle zadowolony z otrzymanych darów, że wyrazi życzenie, aby czas się zatrzymał, a więc dokładnie w tym czasie, kiedy bohater osiągnie ten stan, gdy dusza ludzka przestaje już walczyć i pragnąć. Druga część Fausta utrzymana jest w atmosferze rozmyślań dotyczących zagadki istnienia. Faust podróżuje w czasie i przestrzeni, obserwuje sztukę i religię, architekturę starożytnych, uczestniczy w wielkich sprawach naszego globu. W końcu przychodzi moment, którego Mefistofeles długo oczekiwał: Faust wypowiada słowa: „Chwilo, trwaj!”. Jednak jego czas jeszcze się nie skończył. Zostaje on uniewinniony przez sąd niebieski i „popchnięty do zbawienia” przez Małgorzatę, swą młodzieńczą miłość. To chór aniołów ostatecznie wydziera duszę nieszczęśnika z piekła, wyjaśniając jego ostateczne zbawienie w sformułowaniu: „Kto wiecznie dążąc się trudzi, tego możemy wybawić”.

Przesłanie dzieła

  • Głównym tematem dzieła Goethego jest zbawienie człowieka poprzez czyn. Wolność i prawdziwe życie mogą być osiągnięte wyłącznie dzięki własnym, nieustannym wysiłkom istoty ludzkiej, dzięki jej życiowej aktywności.
  • Idei Fausta tak naprawdę nie sposób określić jednoznacznie. Siła tego dramatu tkwi w ukazaniu ludzkiego dążenia, pośród sprzeczności, wątpienia i marzeń, ku poznaniu. To jedyna droga zapewniająca błądzącemu człowiekowi wielkość.
  • Dramat Fausta uosabia uniwersalne dążenia i tęsknoty całej ludzkości. Rozczarowanie życiem łączy się z pragnieniem doskonałości, ­świadomość własnych ograniczeń z potrzebą poszerzenia granic poznania. To nieugaszone pragnienie zdobycia wiedzy, nieustanne borykanie się ze sobą i swymi duchowymi dążeniami.

Inne znane literackie nawiązania do motywu Fausta, to:

  • Tragedia wierszem Christiana Dietricha Grabbe, Don Juan i Faust (1829)
  • Poemat romantyczny Nikolausa Lenaua, Faust (1840)
  • Dramat Michela de Ghelderode’a, Śmierć doktora Fausta (1925)
  • Mój Faust – niedokończony dramat Paula Valéry’ego. (1945)
  • Doktor Faustus – powieść Thomasa Manna (1943 – 1947) Główny bohater – kompozytor Adrian Leverkühn – nazywany jest Faustem, ponieważ zawarł (jak sądzi) pakt z diabłem, który na kilka lat obdarza go geniuszem muzycznym w zamian za utratę zdrowia. Adrian został syfilitykiem. Powieść Manna to oskarżenie wymierzone w hitlerowskie Niemcy (syfilis głównego bohatera symbolizuje „chorobę” Niemiec, jaką jest hitleryzm), a także osąd nad przepojoną nihilizmem cywilizację europejską (zwłaszcza niemiecką) XX wieku. Faustowski pakt, jaki Leverkühn zawiera z diabłem, symbolizuje tu nie tylko cenę, którą artysta musi zapłacić za swój geniusz, ale również współpracę rasy niemieckiej z mocami zła.

Faust w muzyce i malarstwie

Postać Fausta była źródłem inspiracji wielu utworów muzycznych. Tymi, o których nie sposób nie wspomnieć, są:

  • Potępienie Fausta – kantata dramatyczna (Paryż 1846) Hektora Berlioza, wg Goethego. Wyróżniającymi się fragmentami dzieła jest inwokacja Fausta oraz finałowe, orgiastyczne pandemonium, obrazujące wściekłą radość mocy piekielnych.
  • Sceny z „Fausta Goethego” – kompozycja na chór, solistów i orkiestrę (1844 – 1853) Roberta Schumanna.
  • Opera Faust (Paryż 1859) Charles’a Gounoda (libretto: Jules Barbier i Michel Carre). Pierwsze projekty napisania muzyki do arcydzieła Goethego miał Gounod już w 1838 roku, kiedy jako laureat Nagrody Rzymskiej przebywał we Włoszech. Główną jednak podnietą stała się dla niego usłyszana ­w Paryżu w 1846 roku kantata dramatyczna Berlioza, Potępienie Fausta. Opera Faust przyniosła jej kompozytorowi światową sławę i po dzień dzisiejszy wystawiana jest z niesłabnącym powodzeniem. Libreciści osnuli jej treść na pierwszej części dramatu Goethego – wyłączając jednak zeń szereg istotnych momentów, skoncentrowali się głównie na wątku miłosnym. Warto wspomnieć, że Niemcy wystawiają ją pod tytułem Margarethe (Małgorzata), dla zaznaczenia, że nie należy identyfikować opery z Faustem Goethego, który stanowi dla nich niemal narodową świętość.
  • Symfonia Faustowska – dzieło symfoniczne na orkiestrę, tenora i chór męski (1854 – 1857) Franciszka Liszta. W przypływie twórczej energii Liszt tworzy jedno ze swoich najwspanialszych dzieł orkiestrowych. Jest to symfonia trzyczęściowa – „utwór w trzech obrazach według Goethego”. Części są opatrzone programowymi tytułami, a w każdej z nich ujawnia się charakterystyczny motyw muzyczny symbolizujący postacie: Fausta, Małgorzaty i Mefista.
  • Abraxas – balet (Monachium 1948), libretto (wg poematu tanecznego Heinricha Heinego) i muzyka Wernera Egka. Jest to pierwszy pełnospektaklowy balet niemiecki w okresie powojennym. Początkowo, po jego premierze w Monachium, wybuchł skandal i wskutek protestów kleru zgorszonego jaskrawą erotyką kilku scen zakazano przedstawień. Słowo „abraxas” oznacza w kabalistyce magiczny symbol władzy i tak tłumaczy się tytuł baletu, którego treścią jest władza szatana nad Faustem. Akcja przedstawia tragiczne dzieje człowieka, który w dążeniu do poznania prawdy przekracza normy współżycia i obowiązujące ­konwenanse swej epoki, wskutek czego zostaje skazany na zagładę. Libretto zostało opracowane na podstawie napisanego w 1847 roku scenariusza Heinego do poematu tanecznego Doktor Faust. Rolę diabła występującego w scenariuszu przejmuje w balecie wysłanniczka szatana – Bellastriga. Symboliczna akcja rozgrywa się na pograniczu snu i rzeczywistości. Przystępna i łatwa w odbiorze muzyka napisana z dużą znajomością wymogów teatru, dostosowana jest do sytuacji dramatycznych i kompozycji choreograficznej.

Postać Fausta była też inspiracją dla malarzy:

  • Doktor Faust – akwaforta (1652 – 1653) Rembrandta. Nie wszyscy wiedzą, że ten genialny malarz tworzył też znakomite dzieła, stosując technikę graficzną. Do takich należy jego Doktor Faust, który czyni niezapomniane wrażenie. Padający, niejako z góry, olbrzymi snop światła poraża, a zarazem obnaża tragizm mędrca, jego pragnienie niemożliwego.
  • Znane są też grafiki różnych autorów przedstawiające Fausta i Mefistofelesa.
  • Eugéne Delacroix, najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu w malarstwie, był autorem licznych ilustracji do dzieł literackich, m.in. do Fausta Goethego i Hamleta Szekspira.

 

Strategie zakończenia

Wariant 1

Swoją wypowiedź możesz zakończyć wątkiem filmowym. To dobry pomysł dla tych, którzy znają klasyczną już ekranizację Fausta z roku 1926 (reż. Friedrich Wilhelm Murnau, niem.). W postać głównego bohatera wcielił się wówczas Gosta Ekman. Inne, ciekawe, nowsze propozycje, to: Briana De Palmy, Phantom of the Paradise (1974) i Jana Svankmajera, Faust (1994). Warto obejrzeć te filmy, by zakończyć prezentację atrakcyjnym akcentem.

Wariant 2

Zadaj sobie pytanie o aktualność postawy Fausta w dzisiejszym świecie. Pragnienie wiecznej młodości, niezgoda na przemijanie, towarzyszyć będą człowiekowi zawsze. Ale czy nieugaszone pragnienie zdobycia wiedzy, duchowe dążenie do poszerzenia granic poznania to postawa ciesząca się zrozumieniem w dzisiejszym świecie? A może bardziej przemawia dziś ten element faustyzmu, który ujawnia się w poświęceniu wartości duchowych dla korzyści materialnych?

 

Pytania do dyskusji

Jakie przykłady wykorzystania motywu Fausta odnajdujesz w literaturze polskiej?

Proponowana odpowiedź
Doskonałym przykładem znanym z wielu utworów postać czarnoksiężnika Twardowskiego, zwanego też polskim Faustem. Frapująca legenda o Twardowskim stała się przedmiotem zainteresowania literatury w epoce romantyzmu. Do dziś powstało mnóstwo utworów poświęconych polskiemu Faustowi, m.in. Adama Mickiewicza, Pani Twardowska, powieść Ignacego Kraszewskiego Mistrz Twardowski, poemat Leopolda Staffa Mistrz Twardowski, powieść Wacława Sieroszewskiego Pan Twardost Twardowski, czarnoksiężnik polski i inne. Dzieje mistrza Twardowskiego stały się też kanwą kilku filmów, ostatnio (1995) była to filmowa opowieść pod tytułem: Dzieje Mistrza Twardowskiego (reż. Krzysztof Gradowski według Mistrza Twardowskiego Kraszewskiego) z Rafałem Olbrychskim w roli młodego Twardowskiego i Danielem Olbrychskim odtwarzającym postać czarnoksiężnika u schyłku jego lat.

 

Przydatne pojęcia

Intertekstualność – to nowe pojęcie, ale warto je zapamiętać. Intertekst to dzieło obecne w innym dziele. Według tej teorii nie istnieje właściwie żaden tekst kultury, który byłby wolny od jakichkolwiek nawiązań. Literatura jest zbiorem tekstów odnoszących się do siebie wzajemnie, pozostających w pewnych relacjach. To zjawisko może polegać na wykorzystaniu w nowym tekście cytatów, wątków, motywów, tematów występujących we wcześniejszych dziełach.

Archetyp – używamy go na określenie pierwowzoru, prototypu, ale też: motywu i wyobrażenia.

 

Bibliografia

literatura

• Christopher Marlow, Tragiczne dzieje doktora Fausta
• Johann Wolfgang Goethe, Faust
• Nicolas Lenaua, Faust
• Paul Valéry, Mój Faust
• Thomas Mann, Doktor Faustus
• Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
oraz:
• Utwory o „polskim Fauście”, czyli czarnoksiężniku Twardowskim, np.: Adama Mickiewicza, Pani Twardowska, Ignacego Kraszewskiego, Mistrz Twardowski