Czy stosowane w oświeceniowej publicystyce sposoby i środki wyrazu są kontynuowane współcześnie? Zanalizuj wybrane przykłady.

Komentarz

Temat w swej części „historycznej” nie wydaje się trudny – wiele o publicystyce oświeceniowej napisano i trudno tu coś szczególnie nowego wymyślić. Jeśli jednak chodzi o omówienie współczesności, to trzeba wykazać się większą dozą samodzielności, może nawet szczególną chęcią do zgłębiania tego tematu, może… zacięciem publicystycznym? Bardzo dobry temat dla przyszłych studentów dziennikarstwa, może także: politologii i stosunków międzynarodowych. Lepiej będzie, jeśli wybiorą go ci, którzy lubią czytać prasę, bo dzięki temu dobiorą sobie dobry materiał współczesny.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Analizując wybrane teksty, scharakteryzuj cele publicystyki oświeceniowej i współczesnej. Porównaj wykorzystywane w nich środki wyrazu.
  • Cele, zadania i środki używane w wybranych gatunkach publicystycznych dawniej i dziś – porównanie wybranych przykładów.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Zdefiniowanie pojęcia publicystyki. Wskazanie jej gatunków oraz celów dawniejszych i obecnych.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • „Historyczna” – omówienie podstawowych tez publicystów oświeceniowych (Staszica, Kołłątaja, Jezierskiego).
  • Stworzenie katalogu używanych przez nich środków wyrazu.
  • Wskazanie najważniejszych publicystów współczesnych i określenie używanych przez nich środków wyrazu.

Wnioski
Podobieństwa i różnice używanych środków wyrazu dawniej i dziś.

 

Strategie wstępu

Na pewno najlepiej zacząć od definicji publicystyki.

Nazwą tą określa się wypowiedzi dotyczące problemów bieżących, opisy zjawisk życia społecznego i umysłowego oraz ich objaśnienia i interpretacje. Dawniej nazwa ta dotyczyła tylko piśmiennictwa, obecnie możemy mówić o publicystyce radiowej, telewizyjnej.

  • Dalej możesz wskazać główne gatunki publicystyczne lub też zacząć „historycznie” – od wskazania występujących wcześniej elementów publicystyki (w XVI wieku np. Andrzej Frycz-Modrzewski O poprawie Rzeczpospolitej, Piotr Skarga Kazania sejmowe). Możesz także przejść już do rozwinięcia, wskazując cechy publicystyki oświeceniowej.

 

Strategie rozwinięcia

Rozkwit publicystyki to czasy po pierwszym rozbiorze Polski (1772) – czując zbliżający się definitywnie upadek państwa, czyniono gorączkowe zabiegi wokół jego naprawy, wierząc, że na reformy nie jest jeszcze za późno.

Szczególny rozwój piśmiennictwa politycznego przypada na czas Sejmu Czteroletniego (1788-1792), którego obrady doprowadziły do powstania Konstytucji 3 maja.
Rozkwit publicystyki wiąże się więc ze świadomością, że państwo polskie upada i że tylko intensywna praca nad przemianami świadomości społecznej może temu zapobiec. Publicystom oświeceniowym chodziło przede wszystkim o usunięcie z myślenia Polaków ideologii sarmackiej.

Od początków oświecenia, postulując konieczność rozrachunku z sarmatyzmem, ludzie pióra starali się ukazać możliwość powstania nowego typu społeczeństwa. Dlatego mówili o konieczności ukrócenia anarchii szlacheckiej przez zniesienie przywilejów liberum veto i wolnej elekcji, wzmocnienie władzy królewskiej i stworzenie nowoczesnej armii. Te cztery postulaty, wyrażone mniej lub bardziej bezpośrednio, pojawiają się w bardzo wielu utworach literackich. Najwyraźniej zaś formułowane są w publicystyce politycznej.

 

Publicyści oświeceniowi:

  • Stanisław Staszic (1755-1826) – jego życie i działalność artystyczna oraz naukowa to przykład pełnego wykorzystania idei oświeceniowych. Z pochodzenia mieszczanin, został Staszic księdzem, w karierze kościelnej upatrując możliwości rozwoju, a także wypełniając ślub matki, która przeznaczyła go do stanu duchownego, kiedy był jeszcze dzieckiem. Jednak był swoistym przykładem księdza – wolnomyśliciela; nie pełnił obowiązków kapłańskich, nie poddawał się kościelnym rygorom, a od rozważań problemów religijnych wolał zajmowanie się pracą naukową i oświatową. Do działalnoś­ci Kościoła Staszic był zniechęcony, biografowie mówią nawet, że utracił wiarę; faktem jest, że wszelkie religie uważał za narzędzie nacisku. Interesował się nauką, tworzył na przykład rozprawy na temat geologii. Był także znanym i niestrudzonym organizatorem szkolnictwa i życia naukowego. Pracowity i oszczędny (jak twierdzili niektórzy – skąpy) zgromadził sporą fortunę, którą w całości przeznaczył na różnorodne cele społeczne i wspomaganie uboższych.
  • Hugo Kołłątaj (1750-1820) – wybitny pisarz polityczny, także duchowny, reformator oświaty, jeden ze współtwórców Konstytucji 3 maja. Był ogromnie ceniony za swą działalność polityczną, ale – nielubiany z powodu charakteru, jaki mu przypisywano, uznając go za złośliwca i karierowicza. Wokół pisarza powstał swoisty klub gromadzący innych publicystów i działaczy, nazwany Kuźnicą Kołłątajowską.
    Kołłątaj, równie jak Staszic przejęty nędzą chłopską, konieczność przeciwdziałaniu tej nędzy argumentował mniej emocjonalnie, ale z żelazną logiką:

Niechaj nikogo nie zadziwia okrucieństwo ludu, o którym albo się nam czytać albo słyszeć zdarzyło, bo płód, którego ojcem jest ucisk, a matką niewola, musi przechodzić jadem i srogością wszystko to, cokolwiek na umyśle wystawić sobie możemy drapieżnego i zabijającego.

 

Stanisław Staszic: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) i Przestrogi dla Polski… (1790) – dzieła mówiące o sprawach ustroju Rzeczpospolitej. Najbliższy Staszicowi był ustrój republikański, lecz uważał on, że w związku z sytuacją ogólnoeuropejską lepiej będzie, jeśli Polska pozostanie monarchią.

Staszic jest przeświadczony o konieczności harmonijnej współpracy wszystkich stanów Rzeczpospolitej. Stąd postulował prawa obywatelskie dla mieszczan (choć jeszcze nie dla chłopów). Wedle niego wszyscy obywatele muszą mieć świadomość swej służebnej wobec społeczeństwa roli: zostać obywatelem jest wyzuć się, czyli oddać swoją wolę i swoją moc osobistą towarzystwu całemu.

Takie „oddanie swej woli” nie tylko jest gwarancją dobra społecznego, ale także przyczynia się do szczęścia każdej jednostki. Powszechne szczęście będzie możliwe pod właściwym przewodnictwem – odpowiedniego rządu, który przede wszystkim zadba o edukację społeczeństwa: Każda edukacyja krajowa tylko się pod strażą rządu utrzymuje.

Publicyści oświeceniowi uważali, że dzięki odpowiedniemu nauczaniu i wychowaniu stworzą Polacy potężne państwo, na którego potrzeby chętnie się opodatkują, rozumiejąc to jako swój obywatelski obowiązek. W państwie tym będzie:

  • silna władza sejmu stale obradującego („zawsze do zwołania gotowemu”)
  • władza królewska w dużej mierze podporządkowana woli sejmu; tron dziedziczny
  • potężna stała armia gotowa do bronienia ojczyzny
  • zniesione lub rozsądnie ograniczone przywileje szlacheckie
  • równość wszystkich obywateli wobec prawa
  • w efekcie – szczęście i zadowolenie obywateli

 

Stanisław Staszic szczególną uwagę poświęcał problemom równości społecznej – wyjątkowo negatywnie oceniał magnaterię, z równą mocą prezentował obrazy nędznych warunków egzystencji chłopów. Magnatów krytykował następująco:

Z samych panów zguba Polski. Oni zniszczyli wszystkie uszanowanie dla prawa (…). Panowie przyprowadzili kochaną ojczyznę do tego stopnia upadku, słabości i wzgardy, z której ją dzisiaj z taką trudnością – dla przeszkody tychże panów! – sama szlachta dźwiga!

Nędzę chłopską odmalowywał Staszic w sposób wyjątkowo plastyczny, ukazując ogromne rozmiary tego zjawiska, tworząc obrazy wstrząsające, jakich literatura polska jeszcze nie znała:

Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę milijony stworzeń, z których jedne wpół nago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe, obrosłe, zakopciałe (…). Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością. Ledwie w nich dostrzec można duszę rozumną. (…) Chłop – ostatniej wzgardy nazwisko mają.

Pisma Stanisława Staszica są świadectwem ogromnej wrażliwości, oddania sprawom społecznym i narodowym. Pełne są pasji polemicznej obrazującej temperament autora, napisane są żywym, plastycznym językiem, pięknym artystycznym stylem.

 

Hugo Kołłątaj Do Stanisława Małachowskiego… O przyszłym sejmie Anonima listów kilka oraz Prawo polityczne narodu polskiego – teksty krytykują obecny ustrój Polski i postulują reformy. Zawierają wiele konkretnych uwag pod adresem posłów obradujących na Sejmie Wielkim (Stanisław Małachowski był marszałkiem sejmu).
Hugo Kołłątaj prezentował poglądy podobne do tych, jakie głosił Staszic, jednakże czynił to w sposób może mniej dramatyczny, mniej działający na wyobraźnię, ale za to bardziej rzeczowy i logiczny. Postulował zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, ograniczenie praw magnackich, zaś przyznanie praw mieszczanom i chłopom. Uważał także, że chłopi mają prawo do wolności osobistej.

 

Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791) – jeden z członków Kuźnicy Kołłątajowskiej, zwany wulkanem gromów Kuźnicy dzięki wyjątkowej pasji polemicznej, jaka go cechowała. Prezentował poglądy podobne do wyżej omówionych, jednak czynił to w sposób niejednokrotnie zjadliwy czy złośliwy. W Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego… wypowiedzi Jezierskiego są lapidarne, precyzyjne, logiczne i bardzo bulwersujące dla odbiorców:

Kto stworzył Rzeczpospolitą?
Przywileje i nierząd
Jakże długo zdarzy się być równym jednemu przeciw drugiemu?
Tak długo, jak komediantowi na teatrum trafi się być Achillesem,
[albo jakim bohatyrem].

Jezierski pisał w sposób bardzo ostry, niekiedy wręcz obraźliwy dla przedstawicieli władzy czy sejmu, niewątpliwie jednak cechował go wielki patriotyzm i wiara w sensowność i skuteczność planowanych reform.
Można powiedzieć, że podobny w tym był do innych, częstokroć anonimowych twórców, którzy niesłychanie uaktywnili się w dobie Sejmu Czteroletniego.

Środki i formy wyrazu używane przez publicystów oświeceniowych
Publicyści oświeceniowi różnili się między sobą temperamentami, charakterami, zapewne także – talentami. Stosowali bardzo różne formy ekspresji

  • odwoływali się do uczuć
  • wskazywali różne plastyczne przykłady dla potwierdzenia swych tez
  • stosowali pytania i okrzyki retoryczne
  • nie wahali się niekiedy obrazić swych odbiorców, świadomie formułując zdania, które jako obraźliwe mogły być potraktowane
  • odwoływali się do przykładów z literatury i z życia
  • stosowali niekiedy żart, dowcip, satyrę

Jednak generalnie ci publicyści, którzy podpisywali się pod swymi publikacjami imieniem i nazwiskiem, dbali o to, co można nazwać nieprzekraczaniem granic dobrego smaku. Oświecenie było jednak epoką elegancką, ludzie wówczas żyjący stosowali zasadę decorum i starali się o odpowiedniość form swych wypowiedzi do gustu czytającej publiczności.

Warszawa była zasypywana wszelkiego rodzaju drukami ulotnymi czy anonimowymi rękopisami, komentującymi bieżące wydarzenia, obrady sejmu, wystąpienia posłów. Komentarze bywały złośliwe, plotkarskie, niejednokrotnie bardzo krytycznie ukazywały różne zjawiska. Przykładem może być anonimowa fraszka Na króla, czyniąca niewybredną aluzję do stosunków króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z carycą Katarzyną II:

Za pewne znane powaby
Wsadzony na tron od baby,
Polacy króla nie mieli
Walniejszego od kądzieli.

Publicystyka dziś

Doboru współczesnego materiału do prezentacji musisz dokonać sam. Publicystyka jest wyjątkową formą wypowiedzi – jedynie orientując się w przeróżnych kontekstach i „smaczkach”, będziesz interesująco omawiał to zagadnienie. Właściwie wolno Ci powiedzieć wszystko, pod warunkiem że dobrze to uzasadnisz! Omawiasz bowiem zjawisko nieustabilizowane, dziejące się na naszych oczach – masz zatem wyjątkowe prawo do indywidualnych wniosków. Byle – powtórzmy – uzasadnionych!
Dokonując porównań, zwróć uwagę, że żyjemy w czasach, kiedy „wszystko wolno”, zasada decorum nie obowiązuje od dawna. Wolno mieszać style – wysoki z niskim (publicyści często to robią), kpić, szydzić. Czy wolno obrażać? – możesz to rozważyć.
Zwróć uwagę na wymienione wyżej oświeceniowe środki wyrazu, odnajdź je we współczesnej publicystyce; spróbuj znaleźć i nazwać takie, których w oświeceniu nie stosowano.

 

Strategie zakończenia

Publicystyka oświeceniowa nastawiona jest przede wszystkim na przemianę świadomości społecznej i stworzenie obywatela nowego typu. Wszyscy publicyści postulują podobne reformy, zwracają uwagę na panującą w Polsce niesprawiedliwość społeczną, upadlające warunki życia chłopów, wskazują – zwłaszcza Kołłątaj – na groźbę rewolucji społecznej. Staszic, obrazując nieszczęścia upokarzającej chłopskiej egzystencji, odwołuje się do pojęć natury moralnej, występuje przeciw pańszczyźnie, choć jeszcze nie postuluje wprowadzenia praw obywatelskich dla chłopów. Prace pisarzy propagują jednak idee społeczeństwa obywatelskiego, opartego na wolności wszystkich występujących w nim stanów, z prawami dla mieszczan, których byli oni do tej pory pozbawieni.
Dziś publicystyka jest niesłychanie rozwiniętą dziedziną – wielość tematów i zagadnień, jakimi się zajmuje, jest nieporównywalnie większa niż w oświeceniu. Zapewne także większa jest jej ranga.

Gatunki publicystyczne stosowane są nader często przez dziennikarzy. Zastanów się, co znaczy określenie „czwarta władza” w odniesieniu do dziennikarstwa.

Bibliografia

  • Hugo Kołłątaj, Do Stanisława Małachowskiego
  • Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski
  • ulotna poezja polityczna czasów stanisławowskich