Tytuł, motto, ostatnia scena jako klucze do interpretacji dzieła. Omów na wybranych przykładach.

Najważniejszy w tragedii jest dla mnie akt szósty:

zmartwychwstawanie z pobojowisk sceny,
poprawianie peruk, szatek,
wyrywanie noża z piersi,
zdejmowanie pętli z szyi,
ustawianie się w rzędzie pomiędzy żywymi
twarzą do publiczności.
(Wisława Szymborska, Wrażenia z teatru)

Strategie wstępu

Czym są: tytuł, motto, ostatnia scena – próba zdefiniowania elementów.

  • Tytuł (łac. titulus – napis, ogłoszenie) nazwa nadana dziełu, najczęściej przez autora i umieszczona na początku tekstu jako jego integralna część. Tytuł umożliwia identyfikację dzieła, a także pozostaje w wielorakich związkach z treściami utworu, który nazywa i symbolizuje. (Aldona Biała – Od teorii do literatury. Słownik literacki)
  • Motto (wł. dowcip, od łac. muttum – chrząkanie, pomruk) cytat przytoczony przed tekstem utworu lub jego fragmentu (np. rozdziału), oświetlający zamysł autora bądź ideę utworu, często dający klucz do zrozumienia znaczeń dzieła lub sygnalizujący odwołanie się do określonej tradycji literackiej. (Aldona Biała – Od teorii do literatury. Słownik literacki)
  • Ostatnia scena – element kompozycyjny obejmujący część akcji. Ostatnia scena wiąże się z odejściem bohaterów i zakończeniem utworu.

Duże znaczenie małych elementów dzieła literackiego – tytuł, motto, ostatnia scena są często kluczem do utworu, wyjaśniają jego sens, wprowadzają w nastrój, informują o tym, co przyczyniło się do powstania utworu. Ujawniają jego związki z tradycją literacką czy kulturową, np. Nad Niemnem – Elizy Orzeszkowej (odwołanie do przyrody i kultury kresowej).

Istnienie dzieł bez tytułu, bez motta, z zakończeniem jakby urwanym.

Są one trudne do zrozumienia, zagadkowe, wieloznaczne. Należą do nich niektóre utwory Cypriana Kamila Norwida, Juliusza Słowackiego, Janusza Pasierba (np. Trzymam oburącz własny mózg Janusza Pasierba). Jak je czytać? Warto spróbować nadać tym utworom przynajmniej tytuł. Można dopasować motto, wymyślić zakończenie, a wówczas odkryty zostanie ich sens.

 

Strategie rozwinięcia

Analiza funkcji poszczególnych e l e m e n t ó w.

  • Bogactwo funkcji tytułów
  • Ludzie bezdomni – symbolika słowa bezdomny odnoszącego się do różnych sensów moralnych, materialnych, emocjonalnych, społecznych.
  • Granica – różne sfery znaczeniowe tej metafory: moralna, psychiczna, obyczajowa, społeczna.
  • Medaliony – odwołanie się do skojarzeń związanych ze śmiercią (medaliony nagrobne, fotografie zmarłych). Opowiadania są także upamiętnieniem historii tych, którzy zginęli.
  • Dżuma – metaforyka związana z parabolicznym charakterem utworu – podkreślenie dydaktycznej i uniwersalnej roli dzieła (przesłanie – przestroga przed dżumą zawarta jest w tytule, ale powtórzona zostaje w ostatnim zdaniu, którego sens stanowi ostrzeżenie, że dżuma może powrócić). Zauważalne są związki tytułu, ostatniej sceny i motta. Elementy wiążą się ze sobą znaczeniowo, mają podobny sens. Wspomagają się wzajemnie.
  • Quo vadis, Gloria victis – łacińskie tytuły nadają utworom szczególną rangę.
  • Złożony charakter, rozmaitość funkcji motta – myśli przewodniej wyjaśniającej genezę, przesłanie utworu, a także jego cel i znaczenie.
  • Motto wprowadzające do Romantyczności Adama Mickiewicza – wykładnia etyki romantycznej i jej związki z Szekspirem.
    • Motto Dziadów cz. II i IV – ma podobny charakter i także nawiązuje do Szekspira.
    • Motto Dziadów cz. III – upamiętnienie fragmentu historii Polski, hołd złożony bohaterom, podkreślenie rangi przyjaźni.
  • Trylogia ma ekwiwalent motta, niby-motto zamieszczone na końcu cyklu powieściowego. Stanowi ono komentarz związany z ujęciem tła historycznego i wyjaśnia cel utworu.
  • Istotne funkcje ostatniej sceny – bez jej znajomości utwór pozostaje właściwie nierozumiany. Zakończenie staje się najważniejszym z wymienionych elementów. Nie tylko podkreśla sens dzieła, ale i nadaje mu sens (np. Dżuma Camusa). Są zakończenia pogodne i dramatyczne. Każde z nich wzbudza ciekawość czytelnika. Ostatnia scena utworu szczególnie pozostaje w pamięci, wzruszając lub wprowadzając w optymistyczny nastrój (ostatnia scena Lalki Bolesława Prusa – smutna; ostatnia scena Pana Tadeusza – budzi nadzieję).

Strategie zakończenia

Wymienione elementy utworu (tytuł, motto, ostatnia scena) ułatwiają jego zrozumienie, syntetyzują, stanowią ciekawy pod względem artystycznym klucz do interpretacji najważniejszego przesłania autora.

  • Stanowią element kompozycyjny związany z gatunkiem literackim, modą lub upodobaniami autora. Niezbędne wydaje się zwłaszcza zakończenie dzieła. Niekiedy te elementy strukturalne wspomagają się wzajemnie. Tak jest w przypadku Dżumy Alberta Camusa czy Kordiana Juliusza Słowackiego.
  • Wspomniane elementy przyczyniają się do powstania tradycji literackiej i językowej, np. zaistniało określenie „chocholi taniec” związane z ostatnią sceną z Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Inne wyrażenie – związek frazeologiczny inspirowany tytułem utworu literackiego to „noc dziadów”. Tytuł, motto, końcowa scena wzbogacają też symbolikę narodową (symboliczni stali się już bohaterowie tacy jak: Kordian, Judym, Konrad, Siłaczka). Z tytułami wiążą się postawy etyczne, np. wallenrodyzm. Tytuły stają się cytatami, wędrują, za ich pośrednictwem odbywa się gra językowa, tworzone są aluzje literackie, np.: „więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – Antoni Słonimski Czarna wiosna; Kordian i cham (tytuł powieści Loen Kruczkowskiego – utwór jest polemiką autora ze Słowackim). Podobną polemikę stanowi Odpowiedź na „Psalmy przyszłości” Juliusza Słowackiego (poeta nawiązuje w nich do Psalmów przyszłości Zygmunta Krasińskiego).
  • Tytuł, motto, ostatnia scena inspirują więc do działań twórczych, np. Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego to powieść, której tytuł nawiązuje do wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój. Słowacki, być może, zainspirowany został do napisania swojego utworu lekturą Wielkiego testamentu François Villona.

 

Pytania do dyskusji

Jakim mottem opatrzyłbyś dziennik literacki bohatera przebywającego w Nowym Jorku w dniu tragicznego ­zamachu?

Proponowana odpowiedź
Motta do dziennika bohatera, który przebywał w Nowym Jorku w dniu tragicznego zamachu, można szukać w poezji o uniwersalnych wartościach, np. wśród wierszy Cypriana Kamila Norwida, Bułat Okudżawy lub Wisławy Szymborskiej. Wydarzenia opisywane przez bohatera są wyjątkowo ważne i tragiczne, ale mogą się, niestety, powtórzyć i stać się udziałem każdego z nas. Dlatego wprowadzeniem do nich powinna być poezja o ponadczasowym charakterze, bogactwie znaczeń i syntetycznej formie. Nadzieja byłaby dobrym przesłaniem otwierającym ten dziennik pisany dla ludzi jako ostrzeżenie, ale i swoiste epitafium dedykowane tym, którzy zginęli. Wiersz Wisławy Szymborskiej Rzeczywistość wymaga spełnia wspomniane funkcje, toteż jego fragmenty stanowić mogą motto do dziennika obserwatora nowojorskiej tragedii.
Proponowany jest następujący fragment utworu:

Rzeczywistość wymaga,
żeby i o tym powiedzieć:
życie toczy się dalej. (…)
Nie bez powabów jest ten straszny świat,
nie bez poranków,
dla których warto się zbudzić. (…)
Jaki stąd płynie morał – chyba żaden,
To, co naprawdę płynie, to krew szybko schnąca
I zawsze jakieś rzeki, jakieś chmury.

Zmień tytuły trzech znanych dzieł literatury polskiej – podaj własne propozycje.

Proponowana odpowiedź
Propozycje innych tytułów dla znanych dzieł literatury polskiej:

  • Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Powrót na Litwę;
  • Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza – Ogniem, mieczem i fortelem;
  • Lalka Bolesława Prusa – Niespełnione marzenia;
  • Kordian Juliusza Słowackiego – Młodość, miłość i waleczność;
  • Fortepian Szopena Cypriana Kamila Norwida – Mistrzowi fortepianu.

Przypomnij tytuł utworu literackiego, który według początkowego pomysłu autora miał brzmieć inaczej i ustosunkuj się do obydwu wersji.

Proponowana odpowiedź
Opowiadanie Omyłka Bolesława Prusa początkowo miało mieć tytuł Szpieg. W ten sposób autor przypomniał przezwisko, którym ludzie niesłusznie obdarzyli bohatera utworu. Dzielny powstaniec był napiętnowany przez opinię publiczną, której znaczenie było niemałe. Na skutek pochopnie wyciągniętych wniosków człowiekowi zniszczono życie. Tragiczna śmierć bohatera, do której doprowadzono, była tylko konsekwencją posądzenia o szpiegostwo. Wyrok wydano o wiele wcześniej, wtedy gdy przylgnęło do powstańca fatalne słowo: szpieg. Wydawać się może, że właśnie o nie tutaj chodzi, ale tak nie jest. Opinia na temat bohatera nie jest najważniejsza. Istotne są ludzkie postawy, zachowania, źle pojęta lojalność i brak odpowiedzialności. Społeczeństwo chętnie zrzuciło z siebie winę związaną ze śmiercią starego powstańca. Tłumaczyło ją przewrotnie pomyłką. Toteż słuszny był wybór autora i związana z nim decyzja, przesądzająca o tym, aby utwór nazwać Omyłką. Bohaterem utworu są przecież przede wszystkim ci, którzy się pomylili, a nie człowiek nazwany szpiegiem. Tytuł Omyłka czyni tekst Prusa bardziej uniwersalnym.

Bibliografia

  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Dziady cz. III, Pan Tadeusz, Romantyczność
  • Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
  • Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni
  • Zofia Nałkowska, Granica, Medaliony
  • Ernest Hemingway, Komu bije dzwon
  • Albert Camus, Dżuma
  • Jan Twardowski, Nie przyszedłem Pana nawracać, Mrówko ważko biedronko, Zielnik
  • Konstanty Ildefons Gałczyński, Teatrzyk „Zielona Gęś”, Ballada o trzęsących się portkach
  • Sławomir Mrożek, Słoń
  • Bolesław Prus, Lalka, Antek
  • Henryk Sienkiewicz, Quo vadis
  • Zygmunt Krasiński, Psalmy przyszłości
  • Juliusz Słowacki, Kordian, Odpowiedź na „Psalmy przyszłości”
  • Leon Kruczkowski, Kordian i cham
  • Stanisław Wyspiański,Wesele
  • Antoni Słonimski, Czarna wiosna
  • François Villon, Wielki testament