Epikureizm i stoicyzm – gwarancja szczęścia? Dokonaj analizy i interpretacji porównawczej wierszy Horacego O co poeta prosi Apollona oraz Pieśni IX Nie porzucaj nadzieje Jana Kochanowskiego.
O co poeta prosi Apollona
O co poeta prosi Apollona,
O co się modli, lejąc ze swej czary
Świeży moszcz winny? O, nie o bogactwa
Tłustej Sardynii.
Nie pragnie trzody, co chodzi po polach
Skwarnej Kalabrii. Nie pożąda łanów
Nad rzeką Lirys, ani złota, ani
Słoniowej kości.
Kampańskich winnic pędy niech przycina,
Komu Fortuna tak zdarzyła. W złotych
Pucharach niechże piją wino kupcy
Syryjskich tkanin.
Chyba są mili bogom, bo tylekroć
Przez wielkie morze płynęli bezkarnie.
Mnie, Ap0ollinie, dobrze żywią malwy,
Oliwki lekkie.
Spraw, niech się cieszę tym, co mam. Niech zdrowie
Zawsze mi służy, niech myśl się nie łamie.
Starość, gdy przyjdzie, niech będzie łagodna
I pełna pieśni.
Jan Kochanowski
Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje:
Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi.
Patrzał teraz na lasy,
Jako prze zimne czasy
Wszytkę swą krasę drzewa utraciły
A śniegi pola wysoko przykryły.
Po chwili wiosna przyjdzie,
Ten śnieg z nienaga zyjdzie,
A ziemia, skoro słońce jej zagrzeje,
W rozliczne barwy znowu się odzieje.
Nic wiecznego na świecie:
Radość sie z troską plecie,
A kiedy jedna weźmie moc nawiętszą,
Wtenczas masz uźrzeć odmianę naprędszą.
Ale człowiek zhardzieje,
Gdy mu sie dobrze dzieje;
Więc też, kiedy go Fortuna omyli,
Wnet głowę zwiesi i powagę zmyli.
Lecz na szczęście wszelakie
Serce ma być jednakie;
Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
To da, to weźmie, jako sie jej widzi.
Ty nie miej za stracone,
Co może być wrócone:
Siła Bóg może wywrócić w godzinie;
A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie.
Wyjaśnienie zadania
Twoja praca ma przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie postawione w temacie. Możesz użyć formy rozprawki, i wyjść od tezy, ale jeśli jest ci trudno trzymać się określonego schematu, zastosuj formę eseju – porównaj najpierw obydwa utwory, pozostawiając konkluzję na koniec. Pamiętaj, że możesz – a nawet powinieneś – zdefiniować obie filozofie (stoicyzm i epikureizm), odwołać się do innych kontekstów literackich, na przykład do poezji Leopolda Staffa, Jana Kasprowicza, czy Zbigniewa Herberta. Zwróć uwagę zarówno na podobieństwa w warstwie ideowej tekstów, jak i na różnice. Polecenie dotyczące analizy oznacza, że musisz też przyjrzeć się warstwie formalnej i językowej utworów. Możesz najpierw porównać obydwa teksty pod względem formalnym, a następnie zestawić ich treść i poglądy autorów.
Najprostszy plan pracy
- We wstępie stawiasz tezę dotyczącą pytania – radzimy stwierdzić, że owszem w dużym stopniu epikureizm i stoicyzm gwarantują szczęście.
- Analizujesz kolejne strofy utworu Horacego. Wskazujesz środki poetyckie, a zarazem idee. Jeśli widzisz zależność kompozycji i przesłania – napisz to.
- Tak samo postępujesz z utworem Kochanowskiego.
- Porównujesz oba teksty.
- Przywołujesz inne znane Ci utwory na ten temat.
- Formułujesz wniosek końcowy, ujawniasz też swoje zdanie.
Nieco bardziej finezyjny sposób
Porównuj utwory równolegle. Strofa obok strofy: na poziomie idei i kompozycji. Taka praca będzie ambitniejsza; tak właśnie powinna wyglądać fachowa i kompetentna analiza utworów.
Wstęp
Wariant 1
To, co najprostsze. Wychodzisz od definicji stoicyzmu i epikureizmu. Powinny się znaleźć tu informacje, kiedy powstały te nurty, jakie postawy wobec życia propagowały, ewentualnie informacje o twórcach – Epikurze, Zenonie z Kition. Warto też wspomnieć, że obydwie filozofie były popularne nie tylko w Grecji, ale i w Rzymie – Horacy, Marek Aureliusz. Kluczowe pojęcia, jakie powinny się pojawić we wstępie, to m.in. cnota, umiar, złoty środek, zasada przyjemności, dystans, stoicki spokój, niezależność od okoliczności zewnętrznych. Dodatkowym plusem dla ciebie będzie przytoczenie takich sformułowań, jak carpe diem, czy przywołanie ważnego dla antycznych Greków pojęcia Fortuny.
Wariant 2
Taki wstęp będzie od ciebie wymagał nieco więcej wiedzy na temat życia i twórczości autorów wierszy. Możesz pokazać, w jaki sposób życie Horacego i Jana z Czarnolasu wpłynęło na reprezentowanie filozofii stoickiej i epikurejskiej. Zauważ, że Horacy był wyzwoleńcem, i osiągnął w swym życiu zarówno awans społeczny, jak i ogromne uznanie swych zasług jako poety. Nie zapomnij, że śmierć Urszulki Kochanowskiej zachwiała renesansowym światopoglądem Jana Kochanowskiego – to może być ciekawy punkt wyjścia do refleksji nad znaczeniem epikureizmu i stoicyzmu w życiu człowieka.
Wariant 3
Bierzemy pod uwagę punkt widzenia człowieka współczesnego. Możemy postawić uniwersalną tezę, że podstawowym dążeniem człowieka niezależnie od epoki jest pragnienie szczęścia. Szczęście to jednak – w zależności od czasu i panującej kultury – jest różnie rozumiane i definiowane. Gdy nie masz ochoty udzielać jednoznacznej odpowiedzi na pytania zawarte w temacie, możesz tego uniknąć – zastanawiając się, czy w kulturze chrześcijańskiej Europy, głoszącej kult ofiary i cierpienia, stoicyzm i epikureizm rzeczywiście stanowią gwarancję szczęścia. Inne interesujące pytanie, które warto postawić we wstępie: czy dla człowieka współczesnego, któremu nie obce są doświadczenia wojen, ludobójstwa, czy terroryzmu, epikureizm i stoicyzm są w ogóle postawami możliwymi do przyjęcia?
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Dla tych, którzy mają umysły ścisłe i lubią uporządkowaną kompozycje.
- Najpierw dokonujesz analizy formalnej obydwu tekstów. Zauważ, że obydwa utwory reprezentują gatunek pieśni, są podzielone na strofy, obydwa są pisane przez poetów świadomych swego talentu i chcących przekazać własne credo życiowe.
- Zwróć uwagę, że pieśń Horacego to liryka opisu, a jej ostatnia strofa jest inwokacją do bóstwa – pieśń Kochanowskiego jest adresowana do czytelników, ale w jej ostatniej strofie również pojawia się odwołanie do Boga (chrześcijańskiego).
- Środki stylistyczne: u Horacego będą to pytania retoryczne, rozpoczynające utwór, wiele epitetów np. „wielkie morze”, „skwarna Kalabria” i metafory „starość pełna pieśni”. U Kochanowskiego: liczne apostrofy i zwroty do czytelnika „nie porzucaj nadzieje”, prawdy życiowe wypowiadane tonem filozoficznego autorytetu np. „nic wiecznego na świecie: radość się z troską plecie”.
- Porównaj filozofie, które są bliskie obydwu autorom:
- Horacy nie pragnie bogactw materialnych ani luksusu, ale chce bezpieczeństwa i spokoju wypływającego z względnego dostatku. Odwołuje się do harmonii życia z naturą w realiach wiejskich, głosi zasadę złotego środka, umiaru: niech się cieszę tym, co mam. Wartościami są wewnętrzny spokój, radość, łagodność. Poeta pragnie też dożyć w zdrowiu sędziwego wieku, a także móc zawsze tworzyć „starość pełna pieśni”.
- Kochanowski postrzega człowieka jako istotę wpisaną w rytm natury. Rytm ten jest zmienny, dlatego też człowieka spotykają różne przypadki, nie powinien więc on uzależniać wewnętrznego szczęścia od okoliczności, (…) lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie.
- Kolejne ważne zagadnienie to Fortuna i Bóg. U Horacego Fortuna jest raczej przyjazna człowiekowi, lecz nie tak samo dla wszystkich, zaś u Kochanowskiego Fortuna to złośliwy, igrający człowiekiem twór, ponad którym jest jednak sprawiedliwy i miłosierny Bóg.
Wariant 2
Dokonujesz równocześnie analizy językowej i treściowej utworów. Najpierw zajmujesz się Horacym, a później Kochanowskim.
Traktujesz teksty jako materiał źródłowy, w którym wyszukujesz składniki postaw: epikurejskiej i stoickiej.
- Postawa horacjańska:
- Epikureizm – pragnienie spokoju i sielskiego dobrobytu, prostych przyjemności życia bez nadmiernej ambicji i chciwości. Jako wartości są postrzegane nie bogactwa, lecz radość życia, zdrowie, osiągnięcie wewnętrznego spokoju. Dla poety szczególnym powodem dumy i radości jest jego twórczość.
- Stoicyzm – umiarkowanie, odrzucenie ambicji i pragnień, Horacy przeciwstawia spokojne życie poety niebezpiecznemu życiu kupców, czy bogactwu posiadaczy ziemskich.
- Pieśń Kochanowskiego to wyraz dojrzałej mądrości, jaką prezentuje poeta-doctus (poeta-uczony).
- Koniecznie zauważ, że stoicyzm i epikureizm podporządkowane są u Kochanowskiego mądrości chrześcijańskiej. Poeta wychodzi od pesymistycznego założenia stoicyzmu, że los jest niestały i bawi się człowiekiem, dlatego nie można być pewnym jutra. Jednak przesłanie utworu jest optymistyczne – ponad pogańską Fortuną stoi chrześcijański Bóg – przyjazny człowiekowi i dobrotliwy; to Bóg, któremu można bezwzględnie ufać.
Obydwa wiersze łączy przeciwstawienie Fortuny – jako zmiennego i szyderczego wobec człowieka losu oraz dobrotliwych, sprzyjających ludziom bóstw – Apollona u Horacego i Boga u Jana z Czarnolasu.
Wariant 3
Dla ambitnych.
- W rozwinięciu pracy porównujesz światopogląd Horacego i Kochanowskiego, ale jednocześnie odwołujesz się do jednego lub dwóch utworów późniejszych pisarzy i poetów, w których wierszach są obecne motywy tych filozofii np. Przedśpiew Leopolda Staffa, czy Dlaczego klasycy Zbigniewa Herberta. Bardziej skupiasz się na interpretacji niż analizie utworu. Najlepszą formą będzie esej.
- Horacy
Przytocz maksymę „carpe diem”, ale pokazujesz, że Horacy jest daleki od hedonizmu, bliższe jest mu połączenie epikurejskiej przyjemności i stoickiego umiaru. - Jan Kochanowski
W Pieśni IX epikureizm jako taki nie jest właściwie obecny, przeważa mądry stoicyzm, postulat uzyskania dystansu wobec tego co zewnętrzne, czyli serce jednakie. Humanizm Kochanowskiego jest silnie podporządkowany wartościom chrześcijańskim – ponad zmiennymi losami człowieka, życiem światowym, pychą i rozpaczą ludzką istnieje siła nadrzędna, czyli Bóg. Jego istnienie implikuje najważniejszą wartość w życiu człowieka – nadzieję.
Zaznacz koniecznie , że stoicyzm i epikureizm dla samego Kochanowskiego okazały się niewystarczające w momencie kryzysu mentalnego po śmierci ukochanej córeczki.
- Horacy
- Połącz przesłanie Kochanowskiego „radość się z troską plecie” z przesłaniem Przedśpiewu Staffa. Obydwaj twórcy reprezentują dojrzałą postawę humanistyczną; traktuje dobro i zło, szczęście i nieszczęście, radość i cierpienie jako gwarancję twórczego, spełnionego życia.
- Możesz przywołać także wiersz Zbigniewa Herberta Dlaczego klasycy? – postać Temistoklesa jako wzoru skromności i odpowiedzialności moralnej, postaw wypływających z filozofii stoickiej.
Warianty zakończenia
Wariant 1
To proste wnioskowanie wypływające z porównania obydwu pieśni.
Stwierdzamy, że zarówno w antyku, jak i w renesansie filozofia stoicka oraz epikurejska pokazywały drogę do osiągnięcia szczęścia. Każdy z nurtów rozumiał to pojęcie nieco inaczej, ale ważność takich pojęć jak cnota i umiar, pozwalały znaleźć między obiema filozofiami wspólny mianownik. Dla kręgów kultury śródziemnomorskiej stoicyzm i epikureizm mogą być nadal w pewnym sensie wyznacznikami sensu i szczęścia w życiu. Możesz wypowiedzieć się na korzyść jednego z tych nurtów – koniecznie uzasadnij wtedy własną opinię!
Wariant 2
To zakończenie będzie czymś więcej, niż prostym wnioskowaniem.
Możesz zapisać kilka refleksji o tym, dlaczego stoicyzm i epikureizm, wywodzące się z antyku, zyskały tak dużą żywotność popularność w innych, tak różnych epokach (Młoda Polska, współczesność). Stanowi to argument za tym, że są to filozofie uniwersalne, odpowiadają potrzebom człowieka, niezależnie od epoki, w której żyje i przynajmniej w pewnym zakresie mogą stanowić jeśli nie gwarancję, to drogowskazy ku szczęściu. Możesz także w dwóch-trzech zdaniach odwołać się do potocznych doświadczeń własnych lub twoich znajomych. Ciekawa propozycja: spróbuj odpowiedzieć na pytanie, czy współczesnym ludziom bliższe są poglądy stoików, czy epikurejczyków.
Wariant 3
Dla buntowników. Twoje konkluzje będą polemiczne wobec tytułowego pytania.
Wykorzystując np. kryzys filozofa renesansowego obecny w Trenach, czy któryś z utworów młodopolskich (np. Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera), możesz udowodnić, że być może kiedyś stoicyzm i epikureizm były gwarancją szczęścia, ale nie dotyczy to współczesności. Możesz pokazać to na dwa sposoby.
- Po pierwsze stoicyzm i epikureizm nie wyczerpują wszystkich potrzeb ludzkiej psychiki, nasze myślenie jest kulturowo zakodowane przez idee i pojęcia związane z chrześcijaństwem (wiara, cierpienie, poczucie winy, moralność chrześcijańska).
- Po drugie – możesz pokazać, że współczesne czasy , którym właściwe jest poczucie zagrożenia, niepokój i niepewność (wojny, Holocaust, totalitaryzmy) nie powalają w pełni przyjąć ani radosnego optymizmu epikurejczyków, ani dystansu stoików.
Za to na pewno dostałbyś punkty:
- Porównanie utworów pod względem formalnym (gatunek podobieństwo bądź zróżnicowanie środków stylistycznych)
- Zauważenie podobieństwa budowy wierszy – zakończenia obydwu odwołują się do motywu boga
- Dostrzeżenie różnic w obrębie rodzaju literackiego – liryka opisu i liryka apelacyjno-perswazyjna.
- Prawidłowe zdefiniowanie nurtów filozoficznych, wyznaczników postaw stoickiej i epikurejskiej.
- Dostrzeżenie powiązań między życiorysami autorów a prezentowaną przez nich filozofią życiową.
- Pokazanie humanizmu jako syntezy epikureizmu, stoicyzmu i chrześcijaństwa.
- Umiejętność rozpoznania, w którym wierszu dominuje określona filozofia.
- Zauważenie przeciwieństwa Fortuna – Bóg.
- Powiązanie pieśni Horacego z hasłem carpe diem.
- Porównanie renesansowego optymizmu Pieśni Kochanowskiego z filozoficznym zwątpieniem, obecnym w Trenach.
- Za trafne zestawienia
Zestawmy wnioski poetów: „Nie porzucaj nadzieje jakoć się kolwiek dzieje” mówi Jan z Czarnolasu. „Niech się cieszę tym co mam” – prosi Horacy. Łatwo dostrzec optymizm i ufność, jakie prezentują twórcy – wobec losu czy swoich bogów. Jest w tych słowach także uwielbienie świata i afirmacja życiem. Typowe dla epikureizmu i myśli renesansowej. - Za dobre sformułowania
Utwory otwierają zupełnie odmienne środki poetyckie: Horacy zaczyna pieśń pytaniem retorycznym, Kochanowski apostrofą, pouczeniem.
Ciekawie wypada porównanie elementów przestrzeni – codzienności i natury postrzeganej przez obu poetów: moszcz winny, trzody, pola Kalabrii kampańskie winnice Horacego i lasy, zimne czasy, drzewa, śniegi na polach Kochanowskiego…
Zapamiętaj termin
- Epikureizm – nurt filozofii greckiej istniejący od IV wieku przed nasza erą, którego głównym przedstawicielem był Epikur z Samos. Głosił on, że szczęście jest to maksimum przyjemności, a minimum cierpienia. Przyjemności są różnego rodzaju na przykład fizyczne, intelektualne i duchowe. Prawdziwe szczęście miał jednak gwarantować umiar w doznawaniu przyjemności.
- Stoicyzm – nurt filozoficzny zapoczątkowany przez Zenona z Kation w IV wieku przed naszą erą. Stoicy głosili, że zarówno w szczęściu, jak i w nieszczęściu trzeba zachowywać wewnętrzny spokój i dystans wobec zmiennego, niestałego losu (przypadku).
- Hedonizm – od greckiego słowa hedone – rozkosz. Jest to skrajny epikureizm, głoszący, że przyjemność jest szczęściem, do którego należy dążyć bez skrupułów, i bez względu na innych ludzi.
- Carpe diem – słynna maksyma epikurejczyka Horacego oznaczająca chwytaj dzień, ciesz się każdą chwilą. Motto renesansowych humanistów, kochających życie, przyjaźń i biesiady.Renesansowy synkretyzm – łączenie w jedną spójną całość elementów różnych filozofii, na przykład stoicyzmu, epikureizmu i chrześcijaństwa.
Zapamiętaj!
- O co poeta prosi Apollona (Quid dedicatum poscit Apollonem) – jedna ze słynniejszych pieśni (carmina) Horacego, manifest umiarkowanego epikureizmu.
- Pieśń IX Jana Kochanowskiego. Jej incipit, czyli pierwszy wiersz uznaje się za tytuł – Nie porzucaj nadzieje. Wchodzi w skład Ksiąg wtórych wydanych w Krakowie w roku 1586
Zwróć uwagę,
- że pieśń Horacego to liryka opisu, a jej ostatnia strofa jest inwokacją do bóstwa – pieśń Kochanowskiego jest adresowana do czytelników, ale w jej ostatniej strofie również pojawia się odwołanie do Boga (chrześcijańskiego)Ł
- Humanizm Kochanowskiego jest silnie podporządkowany wartościom chrześcijańskim – ponad zmiennymi losami człowieka, życiem światowym, pychą i rozpaczą ludzką istnieje siła nadrzędna, czyli Bóg. Jego istnienie implikuje najważniejszą wartość w życiu człowieka – nadzieję.
Postawa horacjańska:
- Epikureizm – pragnienie spokoju i sielskiego dobrobytu, prostych przyjemności życia bez nadmiernej ambicji i chciwości. Jako wartości są postrzegane nie bogactwa, lecz radość życia, zdrowie, osiągnięcie wewnętrznego spokoju. Dla poety szczególnym powodem dumy i radości jest jego twórczość.
- Stoicyzm – umiarkowanie, odrzucenie ambicji i pragnień, Horacy przeciwstawia spokojne życie poety niebezpiecznemu życiu kupców, czy bogactwu posiadaczy ziemskich. Pieśń Kochanowskiego to wyraz dojrzałej mądrości, jaką prezentuje poeta-doctus (poeta-uczony).
Zobacz:
Czym się charakteryzują nurty filozoficzne: stoicyzm i epikureizm?