Blaski i cienie kariery. Rozważania na temat kolei życia wybranych bohaterów literackich i Twoje refleksje dotyczące tej kwestii.
Układ pracy:
- Refleksje wstępne.
- Bohaterowie wpisani w schemat „z chłopa król”.
- Bohaterowie świadomie dążący do zrobienia kariery politycznej.
- Bohaterowie realizujący amerykański mit „od pucybuta do milionera”.
- Refleksje końcowe.
I. Wstęp
A.
Żyjąc w XXI wieku, trudno nie dostrzec ogarniającej nasze społeczeństwo manii robienia kariery. Płytka egzystencja ograniczona do gromadzenia dóbr, konwersacje młodych ludzi licytujących się swoimi aspiracjami i możliwościami, zazdrosne spoglądanie na osobników lepiej sytuowanych – to nasza rzeczywistość. Telewizja, prasa, ulica, szkoła czy kawiarnia – wszędzie to samo. Nigdzie nie można się schronić przed magicznym słowem KARIERA. Nawet rodzina, która powinna być oparciem i ostoją, rozczarowuje nas, gdy po raz kolejny słyszymy powtarzany schemat: moje dziecko skończy atrakcyjny kierunek studiów, zrobi karierę, będzie kimś… Dlaczego?
Czymże jest ta nieformalna bogini naszych czasów, której tak wielu z nas dobrowolnie składa w ofierze całe swoje życie? W Słowniku języka polskiego znajdujemy nie budzącą niepokoju definicję kariery: „powodzenie w życiu, zdobywanie coraz wyższych stanowisk w pracy zawodowej, naukowej, społecznej, osiągnięcie jakiegoś celu zapewniającego dobre widoki na przyszłość: dobra pozycja życia”. Jednak etymologia tego wyrazu wiąże się z torem wyścigowym i z odmianą galopu – najszybszego biegu zwierząt czworonożnych, w języku francuskim zwanego carriere. Jest więc kariera wyścigiem, gonitwą, pędem do wyznaczonego celu – mety, wymagającym nie tylko siły, ale i bezwzględnego wykorzystywania słabości przeciwnika – jeśli gra jest czysta. A jeśli stawka okazuje się bardzo wysoka, a konkurenci lepsi? Jaką cenę przychodzi wówczas zapłacić za zwycięstwo?
B.
Zbyt często w naszym społeczeństwie pojęcie: kariera kojarzy się z zabarwionym pejoratywnie słowem karierowicz. Określa się nim człowieka, którego głównym celem w życiu jest szybkie osiąganie sukcesów, dążenie bez skrupułów do poprawienia swojego statusu społecznego bądź majątkowego. Chętnie eksponuje się egoizm i bezwzględność takiego osobnika, podkreśla jego niekompetencję, czyha na potknięcia, ekscytuje skandalami. Karierami – rzeczywistymi bądź urojonymi – żywią się środki masowego przekazu, które rzadko potrafią się zdecydować, czy w ich zainteresowaniu więcej jest zazdrosnego podziwu, czy pogardy i niechęci.
Zastanowić się warto, dlaczego z trudem dostrzega się twórczą i inspirującą rolę kariery w życiu człowieka i społeczeństwa? Przecież już w Biblii znajdujemy Przypowieść o talentach, z której wynika, że każdemu powierzono – stosownie do jego możliwości – pewien kapitał, i od każdego oczekuje się jego pomnożenia. Nasza przyszłość ma zależeć od tego, jak wykorzystamy dobra, w które nas wyposażono, gdy zjawiliśmy się na tym świecie. W świetle tej przypowieści nie powinniśmy mieć wątpliwości, że naszym obowiązkiem jest pomnażanie talentów, czyli dążenie do sukcesu zgodnego z naszymi predyspozycjami. Może więc niechęć wobec ludzi, którzy zrobili karierę, jest charakterystyczna tylko dla naszego polskiego piekła?
II. Bohaterowie wpisani w schemat „z chłopa król”.
Z chłopa król to tytuł siedemnastowiecznej komedii dworskiej napisanej przez Piotra Barykę, który wykorzystał w swoim utworze oparty na komizmie sytuacyjnym obiegowy motyw dobrze znany w literaturze: perypetie pijanego chłopa przebranego przez żołnierzy za króla i traktowanego przez nich jak monarcha. Gdy biedak uwierzył w odmianę swojego losu, został upity po raz drugi i przebudził się znów jako chłop.
1. Określenie „z chłopa król” jest symbolem kariery przypadkowej, rozwijającej się niejako wbrew woli człowieka i kończącej się nieprzyjemnym powrotem do ponurej rzeczywistości.
2. Pasuje do życia Grabca z Balladyny Juliusza Słowackiego – moc Goplany sprawiła, że otrzymał koronę rodu Popielów – został groteskowym królem. Jego słynny „kodeks”, przenoszący prawa ludzkie na królestwo natury, ograniczał wolność (pobór zwierząt do wojska, zniesienie ptasich sejmików, wprowadzenie paszportów dla jaskółek).
Królewska maskarada ściąga na bawiącego się władzą bohatera nieszczęście. Grabiec zostaje zamordowany – zagraża bowiem Balladynie.
3. Zawrotna kariera bohatera Bajki o Janku, co psom szył buty. (Juliusz Słowacki Kordian).
Janek – nieuk, leń i wisus – błyskawicznie osiąga zaszczyty i bogactwa dzięki przypadkowi i kaprysowi króla, któremu przypada do gustu pomysł ubrania psów w buty.
4. Awans hochsztaplera ukazany w powieści Tadeusza Dołęgi Mostowicza Kariera Nikodema Dyzmy, fordansera z półświatka, który przypadkowo robi nieprawdopodobną wręcz karierę w sanacyjnej Polsce.
Co łączy bohaterów robiących karierę typu „z chłopa król”?
- Poddają się biernie wydarzeniom i okolicznościom.
- Pozwalają kreować swój wizerunek otoczeniu i w końcu sami wierzą w stworzony portret.
- Korzystają pełnymi garściami z uroków sukcesu, skupiając się zwłaszcza na jego wymiarze materialnym.
- Nie mają wyrzutów sumienia, bo są najczęściej jednostkami prymitywnymi. Nie zastanawiają się nad mechanizmami swego awansu i rzadko myślą o możliwości nieprzyjemnego „przebudzenia”.
III. Bohaterowie świadomie dążący do zrobienia kariery politycznej.
1.
Krwawa kariera za „czasów bajecznych koło jeziora Gopła”, czyli dzieje Balladyny, tytułowej bohaterki dramatu Juliusza Słowackiego.
Balladyna jest chłopką, która pragnie wyjść poza krąg własnej klasy i osiągnąć dobrobyt. Zdobywa władzę przez przypadek – nieoczekiwana szansa, czyli małżeństwo z Kirkorem, pozwala wstąpić jej na drogę kariery. Drogę tę rozpoczyna zamordowanie siostry. Za tym czynem idą następne zbrodnie: giną przeciwnicy Balladyny i świadkowie jej przeszłości, na śmierć skazana zostaje matka.
Sukces uczy bohaterkę bezwzględności, ale nie zabija w niej wyrzutów sumienia. Balladyna świadomie burzy moralny i naturalny porządek świata, żyje tak „jakby nie było Boga”. Usprawiedliwia się jednak i próbuje zagłuszać nękający ją niepokój argumentem, że „tylu ludzi większych się nad mój dopuścili grzechów i żyją”. Uważa, iż zdobycie korony pozwoli jej uciec od odpowiedzialności, stać się „wyższą nad wyrok, świętą jak ołtarz, niedoścignioną”. Balladyna sięga więc po władzę wyłącznie dla własnej kariery, a nie ze względu na wyższe racje. Tragizm bohaterki polega jednak na tym, że święta korona zobowiązuje ją do wzięcia w obronę łamanych praw i do uznania odrzucanych dotąd wartości. Zgodnie z nimi Balladyna osądza siebie i ginie rażona gromem.
2.
Rewolucyjne kariery Sajetana z Szewców Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz Napoleona z Folwarku zwierzęcego George’a Orwella.
Obydwu bohaterów łączy sytuacja, w której zdobywają władzę. Obydwaj należą do uciskanych grup społecznych i zostają wyniesieni na szczyty przez rewolucję, której obraz w utworach był inspirowany Rewolucją Październikową. Na tym jednak podobieństwo ich losów się kończy.
Sajetan to typ działacza-przywódcy, marzy o władzy, by poprowadzić ludzkość ku spokojnemu i dostatniemu życiu. Jest przekonany, że udać się to może tylko dzięki rewolucji połączonej z przemocą. Po przejęciu rządów bohater nie musi pracować i korzysta z dóbr materialnych, które wiążą się z jego nową pozycją społeczną, ale zaczyna odczuwać metafizyczną pustkę spowodowaną brakiem idei i zatraca się w rozważaniach nad sensem istnienia, co staje się bezpośrednią przyczyna jego zguby – przerażeni myślami i zagrożeni poglądami swego przywódcy Czeladnicy zabijają go.
Napoleon natomiast nie jest typem wodza kierującego się dobrem mas. Jego kariera opiera się na przemocy, zastraszeniu poddanych i eliminowaniu przeciwników. Swój plan przejęcia i utrzymania władzy realizuje z całą bezwzględnością i perfidią, manipuluje opinią społeczną, czyniąc atut nawet ze swojego tchórzostwa. Kreując dzięki propagandzie swój obraz Ojca narodu, stawia się ponad prawem i korzysta bez wyrzutów sumienia z wszystkich przywilejów władzy, traktując je jako należne sobie. Udaje mu się to, o czym marzyła Balladyna, sięgając po koronę – pozostaje bezkarny, choć pod jego rządami sytuacja na folwarku wraca do punktu wyjścia, czyli biedy, głodu, terroru i beznadziejnej egzystencji całego społeczeństwa.
3.
Zwieńczona katastrofą kariera Zenona Ziembiewicza, bohatera Granicy Zofii Nałkowskiej.
Zenon jest inteligentem pochodzącym ze zubożałego ziemiaństwa, który ze studenta o dość radykalnych poglądach przeistacza się w sanacyjnego dygnitarza, prezydenta miasta odpowiedzialnego za strzelanie do manifestujących robotników. Wchodząc w dorosłe życie, pragnie tylko jednego – być niezależnym i uczciwym człowiekiem, jednak za pieniądze na ukończenie studiów godzi się na niedopowiedzenia w swoich artykułach. Decyduje się na karierę polityczną, marzy o zmianie rzeczywistości „bez konieczności burzenia” i o poprawie losu najuboższych, jednak poddaje się panującym układom i zależnościom, rezygnując z ideałów. Jego kariera opiera się na logice stopniowych ustępstw moralnych.
Zenon staje się człowiekiem wpływowym, szanowanym, bywa przyjmowany w najlepszym towarzystwie, gromadzi znaczny majątek, ale zmienia się wewnętrznie. Początkowo zdaje sobie sprawę z niszczącego wpływu kariery, wie, że wymaga ona od niego rezygnacji z systemu wartości i przez długi czas usprawiedliwia swoje ustępstwa etyczne, tłumiąc wyrzuty sumienia. W efekcie nie zauważa momentu, w którym staje się marionetką, więźniem schematu, obrońcą negowanych niegdyś idei, co doprowadza go do katastrofy zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym. Cena, jaką Ziembiewicz płaci za karierę, jest wysoka. Popełnione przez bohatera samobójstwo staje się dowodem jego klęski moralnej.
Co łączy bohaterów świadomie dążących do zrobienia kariery politycznej?
- Mają jasno określony cel: dążenie do poprawienia swojej pozycji społecznej i statusu materialnego, połączone czasami z chęcią realizacji szczytnych idei.
- Świadomie kreują siebie i swój wizerunek w oczach społeczeństwa, starają się zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa, niekiedy nawet naginając prawo do swoich potrzeb.
- Korzystają z możliwości i profitów, jakich dostarcza im zdobyte stanowisko, ale większość z nich nie potrafi zagłuszyć wyrzutów sumienia z powodu łamania swojego systemu wartości, dlatego starają się usprawiedliwić przed sobą.
- Stają się więźniami schematów i układów, co – poza nielicznymi wyjątkami – stanowi przyczynę przegranej.
IV. Bohaterowie realizujący amerykański mit „od pucybuta do milionera”.
1.
Model robienia kariery w społeczeństwie rządzonym przez pieniądz przedstawiony w powieści Honoriusza Balzaca Ojciec Goriot.
Tytułowy bohater dochodzi do majątku w sposób typowy: wykorzystuje zamieszanie związane z Rewolucją Francuską i wychodząc z założenia, że żadna praca nie hańbi, a pieniądze nie śmierdzą, staje się człowiekiem bogatym. Na tym jednak kończy się schemat – Goriot zostaje nędzarzem, ponieważ wszystkie jego oszczędności marnotrawią córki, robiące w Paryżu salonową karierę. Bohater z miłości do dzieci pozwala się zniszczyć i umiera w nędzy.
Z losów Goriota wyciąga wnioski Eugeniusz Rastignac – zubożały szlachcic z prowincji, który dzięki studiom prawniczym chce zdobyć pozycję społeczną i majątek. Szybko jednak zostaje sprowadzony na ziemię i zrozumie, że podstawą sukcesu nie są rzetelność, uczciwość i praca, ale zamożne protektorki, wykorzystanie układów i ciągłe kompromisy z własnym sumieniem. Tylko cynizm i wyrachowanie oraz upór i siła woli pozwalają mu zaspokoić ambicje i być przyjmowanym w salonach Paryża. W powieści obserwujemy jedynie start karierowicza, który nauczył się od swoich mistrzów, by „uderzać bez litości […]. Brać mężczyzn i kobiety jedynie za konie pocztowe, choćby miały paść na stacji”. W efekcie Rastignac zrobił zawrotną karierę – zdobył majątek, zaszczyty i godności, został wybitną osobistością w świecie polityki.
2.
Skazane na klęskę w wieku geszefciarstwa i gonitwy za pieniędzmi dążenia Stanisława Wokulskiego, bohatera Lalki Bolesława Prusa.
Wokulski jest postacią wewnętrznie skomplikowaną i niejednoznaczną, umykającą schematom, dlatego dla potrzeb omawianego tematu warto wybrać tylko niektóre elementy jego biografii. Zaproponowane ujęcie na pewno nie jest jedyne i wystarczające.
Stanisław Wokulski to zubożały szlachcic, który chce znaleźć dla siebie miejsce w dziewiętnastowiecznym społeczeństwie dzięki pracy i wykształceniu. Klęska jego młodzieńczych ideałów sprawia, że szuka jakiegoś celu swojego życia, nie chcąc zaakceptować gnuśnej egzystencji. Miłość do zubożałej arystokratki mobilizuje go do działania – zdobywa majątek na wojnie bałkańskiej, „mieszając się z ekonomicznymi szulerami, stawiając na kartę pracę i życie”. Jego niewątpliwa kariera finansowa nie daje mu jednak szczęścia, bo nie zapewnia mu wzajemności ukochanej kobiety, a zdobywanie pozycji społecznej i bywanie w salonach arystokracji wymaga od niego częstych kompromisów moralnych. Przez zazdrosne o sukces otoczenie traktowany jest jak karierowicz bez skrupułów lub jak parweniusz, któremu należy się tylko pełna wyższości wzgarda.
Wokulski, jako człowiek światły i wrażliwy, czuje, że zdradza własne ideały, że odsuwa się od ludzi i spraw niegdyś mu najbliższych, że trwoni swój majątek „na zabawę w motyla”, choć mógłby go przeznaczyć na poprawę życia najuboższych. Rozdarcie wewnętrzne bohatera ma wymiar tragiczny, ponieważ prawa rządzące społeczeństwem nie pozwalają mu na pogodzenie szczęścia osobistego i systemu wartości. Ostatecznie Wokulski zrywa z Izabelą, gdy okazuje się, że nie jest ona godna jego uczucia. Próbuje popełnić samobójstwo, a w konsekwencji odrzuca świat, który nie ceni ideałów i wartości etycznych. Klęska bohatera nie wyklucza jednak przyznania mu racji moralnych.
3.
Samotność jako finał kariery Jaya Gatsby’ ego, bohatera powieści Francisa Scotta Fitzgeralda Wielki Gatsby.
Gatsby w znacznej mierze powiela schemat losów Stanisława Wokulskiego, choć robi karierę w innym czasie i w innej rzeczywistości (I wojna światowa, okres prohibicji w USA).
Jay postanawia wzbogacić się, by zdobyć rękę ukochanej kobiety. Gromadzi olbrzymi majątek, handlując alkoholem i przemycając broń. W efekcie stać go na wspaniały dom i wydawanie przyjęć, które mają mu zapewnić przychylność Daisy.
Bogactwo nie daje mu szczęścia, nie zbliża do ukochanej, nie przysparza przyjaciół. Przez otoczenie, korzystające bez skrupułów z jego hojności, traktowany jest jak nuworysz, który stara się imponować pieniędzmi. W jego pogrzebie uczestniczą zaledwie trzy osoby.
Co łączy bohaterów realizujących amerykański mit „od pucybuta do milionera”?
- Zdobycie majątku ma być dla nich jedynie etapem, niezbędnym elementem pozwalającym realizować inne cele.
- Gromadzą pieniądze bardzo szybko, wykorzystując zawirowania polityczne i społeczne, działając na granicy prawa i ryzykując swoim życiem.
- Bogactwo nie przynosi im szczęścia, często staje się źródłem frustracji i rozterek.
- Z reguły czują się samotni, nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie, którym z jednej strony pogardzają, a z drugiej – o którego akceptację zabiegają.
V. Refleksje końcowe
1.
Warto zastanowić się, co sprzyja błyskotliwym karierom, poza cechami charakteru bohaterów i ich determinacją? Czy łatwiej poprawić swój status w społeczeństwach uporządkowanych, czy przechodzących kryzysy? Czy ugruntowany system ocen oparty na wartościach etycznych pomaga, czy przeszkadza w robieniu kariery?
2.
Wypada też ocenić, czy kariera oferuje więcej cieni czy blasków. Jaki jest ich bilans w życiu jednostki osiągającej sukces?
Po stronie zysków znajdą się między innymi: poprawa statusu społecznego, zdobycie powszechnego szacunku, świadomość własnej wartości, poczucie wyniesienia ponad przeciętność, satysfakcja, stabilizacja majątkowa, możliwość niesienia pomocy finansowej, a także spełnianie zachcianek i kaprysów, prawo decydowania o losach innych ludzi, szansa podejmowania działań poprawiających jakość życia ogółu, większe możliwości korzystania z uroków świata.
Po stronie strat można umieścić: rozczarowanie niemożnością osiągnięcia szczęścia, samotność i poczucie wyobcowania ze społeczeństwa, konieczność kompromisów moralnych, świadomość uwięzienia w układach tłumiących osobowość i ograniczających indywidualizm, wrażenie ubezwłasnowolnienia, wyrzuty sumienia z powodu nieetycznych zachowań, rezygnację z niektórych uczuć, lęk przed utratą wpływów i majątku, grożącą klęskę moralną.
3.
Można też pokusić się o odpowiedź na pytanie, czy w świetle poznanych przykładów literackich poświęcenie się karierze może stanowić sens życia.
Zobacz: