Życie i świat jako dar i jako wartość – porównaj, jak zostały one ukazane ­w wierszach – Dar Czesława Miłosza i Owocach Adama Zagajewskiego.

Oba wiersze – choć pozornie wiersz Miłosza może wydawać się bardzo łatwy, a nawet naiwny – są w rzeczywistości wieloznaczne i trudno je jednoznacznie zinterpretować. Pozornie są także bardzo różne. Dlatego staraj się znaleźć jak najwięcej faktów, które je łączą. Przede wszystkim oba mają charakter wyznania, obaj poeci dzielą się z czytelnikami intymnymi refleksjami. Oba – mimo osobistego charakteru, można uznać za uniwersalne i ponadczasowe. Podobny jest w gruncie rzeczy przedmiot refleksji obu poetów. No i w końcu bardzo ważny element, który sprawia, że można zestawić oba wiersze: utwór Zagajewskiego dedykowany jest Czesławowi Miłoszowi. W poezji to częs­ty przypadek, że wielcy poeci dedykują swe dzieła innym poetom lub piszą o swych kolegach po piórze. Bardzo znany jest np. wiersz, w którym Czesław Miłosz nazywa Tadeusza Różewicza „łopatą lub zranionym przez łopatę kretem”. Po drugie, autor Daru był i nadal jest autorytetem moralnym i poetyckim dla wielu twórców. Nic dziwnego, że hołd oddaje mu również Adam Zagajewski. No i po trzecie w końcu tematyka utworów zawartych w tomach Miłosza takich jak Nieobjęta ziemia czy Na brzegu rzeki jest podobna do zagadnień poruszonych w Owocach Adama Zagajewskiego.

Konteksty

  • wiersze Czesława Miłosza, takie jak Miłość, Świat (poema naiwne), Wyznanie
  • Świat Leopolda Staffa,
  • Urodziny Wisławy Szymborskiej – w tym wierszu również mamy do czynienia z osobą, która czuje się obdarowana po królewsku, a tym wspaniałym darem jest po prostu świat,
  • Czego chcesz od nas, Panie… Jana Kochanowskiego – i ten utwór jest pochwałą harmonii świata i podziękowaniem za niego.

 

Konspekt realizacji

Jak zacząć

  • We wstępie możesz podzielić się (ważną i punktowaną) uwagą, że oba wiersze zaliczamy do liryki wyznaniowej i że są to wiersze o charakterze filozoficzno-refleksyjnym. Ale możesz także podkreślić różnicę: osoba mówiąca w wierszu Miłosza jest związana ze światem, który przedstawia, jest w nim zanurzona. Z kolei u Zagajewskiego mamy do czynienia z dystansem, spojrzeniem z oddali, próbą podsumowania i oceny życia jako takiego i własnego życia.
  • Zacznij od przedstawienia sylwetki Czesława Miłosza – oczywiście, nie wyliczaj jego dokonań, lecz po prostu podkreśl, że jest autorytetem i ważnym poetą dla wielu twórców. Nie jest to jedyny wiersz w historii naszej literatury, który został zadedykowany właśnie Miłoszowi! Zastanów się, dlaczego właśnie on jest tak wyjątkowym twórcą dla wielu innych utalentowanych i cenionych ludzi pióra. Jakie cechy jego twórczości i osobowości o tym zadecydowały?

Strategie rozwinięcia

  • W tym wypadku, gdy oba wiersze tak wiele łączy, ale i bardzo wiele dzieli, lepiej byłoby chyba, gdybyś najpierw zajął się wierszem Miłosza, a potem dopiero dziełem Zagajewskiego. Na podsumowania i porównania przyjdzie czas – równoczesnej analizy porównawczej podejmij się tylko wtedy, jeśli jesteś pewien swoich ­umiejętnoś­ci interpretatorskich i tego, że świetnie czujesz klimat obu wierszy.
  • Ważny element tej pracy to charakterystyka „ja” lirycznego w obu wierszach. Zauważ, jak wiele jest między nimi różnic. Podobnie zresztą jak w wypadku sytuacji lirycznych – w Darze jest ona dość konkretna, zaś w Owocach mglista i trudna do zdefiniowania.
  • Kolejna niezmiernie istotna sprawa to tytuły obu utworów – mają one metaforyczny charakter, który trzeba rozszyfrować. Tytułowym darem w wierszu Miłosza nie jest przecież złota papierośnica, którą dostał od przyjaciela z okazji imienin, a tytułowymi owocami u Zagajewskiego nie są leżące przed nim na stole jabłka czy gruszki. Gdyby tak było, zadanie byłoby znacznie prostsze.
  • Spróbuj z obu wierszy wyłuskać przesłania, jakieś myśli przewodnie. A może da się znaleźć wspólną obu poetom ideę?

Jak zakończyć

Zwyczajnie, nie siląc się na zbytnią oryginalność. Podkreśl przesłania obu wierszy oraz ich uniwersalny, ponadczasowy charakter. Oczywiście, powinieneś zastanowić się, dlaczego mają one uniwersalną wymowę.

To ważne – zauważ, iż wiersz Miłosza można określić jako „religijny”, zaś utwór Zagajewskiego jest jak najbardziej świecki, ukazany w nim świat to świat, w którym nie ma Boga. To istotne spostrzeżenie, którego nie powinieneś pominąć.

 

Przykład realizacji

„Nieuchwytne jest życie”, a jednak mimo to obaj poeci starają się uchwycić jego istotę, odpowiedzieć na pytanie, co jest w nim naprawdę ważne. Choć oba utwory możemy zaliczyć do liryki osobistej (obaj poeci wybierają pierwszą osobę liczby pojedynczej, która kojarzy się z wyznaniem, spowiedzią – np. u Miłosza czytamy „Pracowałem w ogrodzie”, u Zagajewskiego zaś „Moje życie”), są to także utwory o charakterze ponadczasowym, uniwersalnym, jak wszystkie chyba utwory podejmujące ten szeroki temat, jakim jest sedno życia. I choć istoty istnienia, jego esencji, poeci doszukują się w czym innym, atmosfera tych wierszy i ich przesłania są w gruncie rzeczy podobne. Oczywiście, łączy je także to, że oba mają charakter wyznania oraz… osoba Czesława Miłosza, autora „Daru” i ważnej postaci w wierszu Adama Zagajewskiego, gdyż to jemu właśnie zadedykowany został ten utwór.

Wiersz Czesława Miłosza jest – mogłoby się zdawać – prosty i zrozumiały. Sytuacja liryczna, która jest przedstawiona w tym wierszu, wydaje się być łatwa do opisania. „Ja” liryczne opisuje jeden ze swoich dni, rozpoczęty wczesną pobudką. Ten dzień wypełniała praca w ogrodzie i podziwianie urokliwego widoku: kolibrów krążących wokół kwiatu oraz niebieskiego morza i żagli. A jednak ten dzień, ta chwila były niezwykłe. Nadawca wypowiedzi przeżył swego rodzaju przełom: przestał odczuwać zazdrość, zapomniał o wszystkich złych rzeczach, które przydarzyły mu się w życiu, przestał odczuwać ból, zapomniał o wszystkich swoich dolegliwościach. Tego pozornie tak zwyczajnego dnia doznał swego rodzaju oczyszczenia; jak wyznaje „Nie wstydziłem się myśleć, że byłem, kim jestem”.

Informacje zawarte w wierszu oraz znajomość biografii poety nie upoważniają nas jednak do stwierdzenia, że osobę mówiącą w wierszu można utożsamiać z Czes­ławem Miłoszem. Jedno jest jednak pewne: choć to osobiste przeżycie, taką chwilę mógł przeżyć każdy z nas! Udziałem każdego mogło stać się to szczególne, przełomowe doświadczenie wewnętrzne.

Do kogo adresowany jest wiersz? Na to pytanie chyba także nie da się udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Może to monolog wewnętrzny, rozmowa z samym sobą? A może adresatem jest Bóg, gdyż ten utwór można nazwać medytacją albo wyznaniem skierowanym właśnie do Stwórcy.

Tytułowym darem może być piękno świata otaczającego nadawcę – niebieskie morze i pływające po nim żaglówki, barwne kolibry, ładny (zapewne) ogród, ale także – i przede wszystkim – to szczególne doświadczenie, które przeżywa odbiorca, swego rodzaju „objawienie”. Może nawet dotknięcia Absolutu? Darem może być w końcu samo życie. To niezwykłe przecież przeżycie opisane jest prostym, zbliżonym do prozy językiem, a przecież „ja” liryczne przekracza samego siebie, wyzbywa się ludzkich odczuć (takich jak ból fizyczny, dolegliwości, zazdrość, wstyd). Osiąga stan zawieszenia, patrzy na siebie samego nie z ludzkiej perspektywy. Przekracza własne ograniczenia, dążenia i słabości, osiąga pełnię i stan wewnętrznego spokoju, wyciszenia i ukojenia – być może, nawet najwyższego szczęścia. I, być może, ten wiersz jest podziękowaniem za niespodziewany, piękny i wielki dar przeżycia chwili pełni. Czy to dar otrzymany od Boga? Bardzo prawdopodobne, że tak.

Choć wiersz Zagajewskiego na pierwszy rzut oka wydaje się zupełnie niepodobny do wiersza Miłosza, ba, wydawać by się nawet mogło, że tych utworów nic nie łączy, to jednak już przy pierwszej lekturze rzuca się nam w oczy pewien ważny fakt: otóż utwór Zagajewskiego zadedykowany został Miłoszowi. Zapewne powodów było wiele, ale jeden z nich nie stanowi chyba dla nas zaskoczenia. Czesław Miłosz to przecież uznany autorytet moralny i literacki, i wielu poetów, nie tylko autor „Owoców”, oddało mu taki hołd.

Ten utwór ma bardziej melancholijno-refleksyjny charakter, a co w jakiś sposób się z tym wiąże, i język jest trudniejszy, pełen metafor, zaskakujących przerzutni i epitetów, np. popołudnie zostało określone jako „dojrzałe i głośne”. Obaj poeci są estetami: u Miłosza mieliśmy do czynienia z plastycznym opisem urokliwego dnia, i tu także pojawia się uznanie dla piękna świata. Przedmiotem zachwytu są „liście/ pełne soku”, „Tęcza niedotykalna”, „Wielkie skały obłoków”. Świat ukazany jest w sposób bardziej wysublimowany niż u Miłosza, gdzie mieliśmy do czynienia z plastycznym, ale stworzonym za pomocą skromnych środków obrazem. Tymczasem „ja” liryczne w wierszu Zagajewskiego odbiera świat i opisuje świat za pomocą wszystkich zmysłów: wzroku, dotyku, węchu czy słuchu. Mamy więc „głośne popołudnia”, „wypukłe owoce”, „szeleszczące jedwabie”. Świat ukazany w tym utworze jest tajemniczy, niezwykły, trudny do uchwycenia: popołudnia są „nieuchwytne”, zwyczajne jabłko „pozostaje tajemnicze i okrągłe”, „nieuchwytne” są także góry. A w końcu samo życie jest „wirujące i nieuchwytne”. Czy to utwór o tajemnicy życia, czy o możliwościach ludzkiego poznania? Zapewne i jedno, i drugie. Przymiotnik „nieuchwytny” powtarza się w tym krótkim wierszu kilkakrotnie nie bez powodu.

Odbiorcą tych rozmyślań i dociekań ma być Czesław Miłosz, poeta – myśliciel (podobnie zresztą jak sam Zagajewski). Dlatego właśnie te wiersze możemy odczytywać jako dialog dwóch wielkich poetów – myślicieli, których bardzo interesują kwestie metafizyczne. Wiersz jest także adresowany do nas wszystkich; niewykluczone, że ma stanowić zachętę do refleksji nad istotą życia i zerwania z nałogiem bezrefleksyjności. Rzadko myślimy przecież, że rzeczy, które nas otaczają, są nieprzenikalne, są wielką tajemnicą, której, być może, nie uda nam się nigdy zgłębić. Co więcej, nie możemy poznać nawet własnego życia, które jest „nieuchwytne”, a co dopiero otaczającego nas świata. Wiersz uzmysławia więc nam, jak bardzo ograniczone są możliwości naszego poznania…

A jednak to właśnie świadomość własnych ograniczeń i niemożności ogarnięcia złożonej natury świata rodzi tytułowe „owoce”. Jako główną wartość w życiu „ja” liryczne przedstawia wolność. Nie precyzuje jednak tego pojęcia dokładnie, podobnie jak nie precyzuje, czym jest życie (Tajemnica to ważna cecha nie tylko świata, ale i tego utworu!). Tajemnica kryje się choćby w tym melancholijnym stwierdzeniu: „Nieuchwytne jest życie i tylko/ we wspomnieniu odsłania swoje rysy,/ tylko w nieistnieniu”. Dopiero czas przeszły pozwala nam uporządkować dziejące się i stające się nasze życie. Ale taki portret, nakreślony przez naszą pamięć, jest mglisty (oczywiście, tajemniczy), jest zaledwie szkicem. Nadawca wypowiedzi nie buntuje się jednak przeciwko temu – zdaje się, że zaakceptował i zrozumiał to, że nigdy nie będzie w stanie pojąć swojego życia ani otaczającego go świata. Prawdopodobnie jest przekonany, że światem musi rządzić jednak jakiś nadrzędny sens. Nie martwi go niedoskonałość naszych zdolności poznawczych, bo dzięki temu może na co dzień obcować z Tajemnicą.

Obaj twórcy piszą o nieuchwytnym, trudnym do zamknięcia w słowach przeżyciu. ­Czesław Miłosz usiłuje je przybliżyć poprzez prosty, zbliżony do prozy język, Adam Zagajewski zaś próbuje to zrobić przez język tajemniczy, nieuchwytny jak tajemnica życia. Oba wiersze są piękne i oba poruszają niezwykle ważne zagadnienia. Oba powstały dzięki refleksji wielkich poetów – filozofów i choć mają charakter wyznań, ich sens jest ­ponadczasowy.

 

Co będzie oceniane?

Punktowane byłyby np.:

Dar

  • interpretacja tytułu (co to za dar, od kogo i dla kogo – na te pytania powinieneś starać się odpowiedzieć);
  • określenie osoby mówiącej w wierszu (czy to filozof, moralista, czy może zwyczajny człowiek wdzięczny za przeżycie niby zwyczajnego, a jednak pięknego dnia?);
  • określenie odbiorcy (czy jest nim Bóg, czy może jakiś człowiek?);
  • określenie wiersza jako rachunku sumienia, wyznania, spowiedzi;
  • odpowiedź na pytanie, czy wiersz można nazwać poetycką modlitwą;
  • uwaga, że stan przeżywany przez nadawcę wypowiedzi to stan zawieszenia i zarazem doskonalszego istnienia;
  • charakterystyka sytuacji lirycznej w wierszu, powiązanie elementów życia wewnętrznego z opisem świata w tym wierszu (w tym wypadku ogrodu).

Owoce

  • próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego utwór zadedykowany został Czesławowi Miłoszowi;
  • interpretacja tytułu;
  • określenie osoby mówiącej w wierszu, charakterystyka jej postawy;
  • określenie jej stosunku do świata przedstawionego w wierszu (jest w nim zanurzona czy jakby stoi z boku, patrzy na niego z dystansu i z dystansem?);
  • próba odpowiedzi na pytanie, czy „ja” liryczne można utożsamiać z autorem wiersza;
  • interpretacja kluczowych wersów, np. „Życie odsłania swoje rysy tylko w nieistnieniu”;
  • dostrzeżenie przykładu chwytu synestezji w utworze („korony drzew drżące w ciepłych prądach powietrza”);
  • zauważenie uniwersalnego, ponadczasowego charakteru wiersza, który można określić jako traktat o możliwościach ludzkiego poznania;
  • dostrzeżenie symbolicznego znaczenia tytułu.

 

Ważne pojęcie

Epifania (gr. epipháneia, phaino – pojawiać się) to zjawienie się bóstwa między śmiertelnymi, ukazanie się bóstwa albo też rozpoznanie bóstwa w powszednim, dobrze nam znajomym kształcie czy istocie, np. pod postacią człowieka czy zwierzęcia. Ten sam źródłosłów mają dwa bardziej znane słowa, fenomen i epifenomen.
Epifania to bardzo ważne pojęcie w późnej poezji Czesława Miłosza. W Wypisach z ksiąg użytecznych pisał, że

Epifania (…) przerywa codzienny upływ czasu i wkracza jako jedna chwila uprzywilejowana, w której następuje intuicyjny uchwyt głębszej, bardziej esencjonalnej rzeczywistości zawartej w rzeczach czy osobach.

Zobacz:

Poezja Miłosza obszarem zagadnień uniwersalnych. Rozwiń temat, odwołując się do twórczości poety.

Czesław Miłosz – praca domowa

 

Poezja Czesława Miłosza

Czesław Miłosz matura

Twórczość Czesława Miłosza

Adam Zagajewski – Szybki wiersz