„Do Europy? – Tak, ale tylko z naszymi zmarłymi”. Rozważ sąd Marii Janion i przywołaj te utwory, które stanowiąc dziedzictwo przeszłości, kształtują poczucie narodowej tożsamości Polaków.
Przykładowy wstęp
Chcemy do Europy – jakże często słyszymy to zdanie wypowiadane przez polityków, ekonomistów, przedsiębiorców.
Do Europy – ale jakiej? – można by zapytać. Wielu ludziom kojarzy się ona z Zachodem, a Zachód z niby-Ameryką, kapitalizmem, kulturą masową, makdonaldyzacją…
Tymczasem słowa: Europa, Europejczyk ludzie kultury utożsamiają na ogół z kręgiem śródziemnomorskim oraz powstającą w tym kręgu literaturą i sztuką, mającą swe źródło w mitach greckich, rzymskich i Biblii.
Reżyserzy (nie tylko z Europy) podkreślają, że tworzą filmy europejskie, tzn. niekomercyjne, o wielkich walorach artystycznych, naznaczone piętnem indywidualności twórcy, a nieodpowiadające na konkretne zamówienie producenta.
Filmy francuskich czy włoskich reżyserów są jednocześnie bardzo francuskie czy włoskie i… bardzo europejskie. Nie nabywają „europejskości” wraz z odcięciem się od korzeni. Podobnie jest z polskim kinem czy polską literaturą: odcięcie od korzeni nikomu nie gwarantuje literackiego sukcesu, uniwersalności utworu, daje raczej mierne efekty.
Wiele dzieł uchodzących za na wskroś polskie decyduje o naszej przynależności do europejskiego kręgu kulturowego.
Proponowane rozwinięcie tematu
1. Utwory Mikołaja Sępa Szarzyńskiego – polska wersja niepokojów metafizycznych epoki (wiersze porównywalne np. z poezją angielskich poetów metafizycznych).
2. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – polski epos (również ekranizacja Andrzeja Wajdy) jako wspomnienie wspaniałej odchodzącej tradycji szlacheckiej, obyczaje: polowania, grzybobranie, potrawy, uczty, serwis, polonez podczas zaręczyn Zosi z Tadeuszem,
- tradycja patriotyczna, kościuszkowska (wystrój domu Sopliców),
- idea dworku ziemiańskiego – zasobnego, dostatniego, gościnnego,
- idea małej ojczyzny (kontynuowana potem nie tylko w polskiej literaturze II połowy XX wieku).
3. Dziady Adama Mickiewicza
- Gustaw – model romantycznego kochanka, wzorzec zaczerpnięty z Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego, ale przeszczepionego na polski grunt,
- Gustaw-Konrad – wzorzec buntownika, męczennika za ojczyznę, wybranego, poety – samotnika (źródło – poezja tyrtejska, kontynuacja – np. Mury Jacka Kaczmarskiego),
- atmosfera Zaduszek, kontynuowana choćby w filmach i prozie Tadeusza Konwickiego (zwłaszcza Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza).
4. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza– makiawelizm na ojczystym gruncie, kolejny wzorzec buntownika, spiskowca.
5. Kordian Juliusza Słowackiego – tytułowy bohater jako polska wersja postaci Hamleta, a zarazem Polak pełen dylematów dotyczących wierności prawu i wierności ojczyźnie.
6. Balladyna Juliusza Słowackiego – polska wersja Snu nocy letniej Williama Szekspira, a zarazem piękne nawiązanie do mitycznych prasłowiańskich początków Polski.
7. Trylogia Henryka Sienkiewicza – sen o świetności dawnej Polski, wielonarodowej, silnej, szanującej tradycje (również wersje filmowe Jerzego Hoffmana).
8. Lalka Bolesława Prusa – arcydzieło realizmu, portret miasta porównywalny z literackimi portretami Balzaca, uniwersalna historia miłosna, a jednocześnie opowieść osadzona w warszawskim tu i teraz, panorama ówczesnej Warszawy (również adaptacje filmowe Wojciecha Jerzego Hasa i Ryszarda Bera).
9. Wesele Stanisława Wyspiańskiego – rozrachunek z mitami narodowymi i historią (chłopomania, ugody z zaborcami, skłonność do zrywów niepoparta wolą walki, wytrwałością, solidarnością narodową). Również adaptacja filmowa Andrzeja Wajdy i liczne realizacje teatralne.
10. Ziemia obiecana Władysława Stanisława Reymonta – literacka analiza wczesnego, żarłocznego kapitalizmu, powieść o moralności, książka o wierności sobie, wartości przyjaźni i miłości, wiarygodny portret człowieka i miasta zaślepionego pieniądzem, a zarazem historia o polsko-żydowskiej przemysłowej Łodzi.
11. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej jako historia o sfrustrowanej, neurotycznej kobiecie (może być interpretowana w duchu freudyzmu w literaturze).
12. Noce i dnie Marii Dąbrowskiej jako polska saga (ściśle związana z polską historią i typowym dla Polski zjawiskiem narodzin inteligencji) i przejmujący portret kobiety.
13. Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – jako piękna wyprawa w krainę dzieciństwa i wyobraźni ( przemieniony za sprawą dziecięcej imaginacji Drohobycz), motywy biblijne, tak ważny w literaturze motyw ojca.
14. Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (także jego filmowa wersja Filipa Bajona) i Szewcy Witkacego jako polski głos w sprawie rewolucji.
15. Ferdydurke Witolda Gombrowicza jako uniwersalna demaskacja form, ale i polskich mitów narodowych (romantyczna miłość, polski panicz, polska szkoła i wieszcz, polski dworek).
16. Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego – uniwersalna historia o nietolerancji (pogromy Żydów), osadzona w realiach średniowiecznych, choć inspirowana wydarzeniami 1968 roku w Polsce.
17. Zniewolony umysł Czesława Miłosza – książka z kluczem o nieżyjących już polskich twórcach, ujawniająca sposób funkcjonowania systemu totalitarnego.
18. Poezja Zbigniewa Herberta – uniwersalne wiersze czerpiące z tradycji śródziemnomorskiej, zwłaszcza mitologii i historii starożytnej, traktujące o honorze, godności, etyce; uniwersalna postać Pana Cogito.
19. Dekalog Krzysztofa Kieślowskiego – jako uniwersalna opowieść o moralności, tocząca się w anonimowym, szarym polskim blokowisku.
20. Komedie Stanisława Barei – rzeczywistość PRL-u w komediowej pigułce, świetnej, ale czy do przełknięcia dla Europy?
Przykładowe zakończenie
Nie wymieniłam oczywiście wszystkich dzieł decydujących o naszej przynależności do Europy. Skupiłam się przede wszystkim na utworach, które możemy nazwać europejskimi, a zarazem eksponującymi polską narodową tożsamość: na dramatach romantyków i postromantyków, sadze Dąbrowskiej. Wspomniałam również o utworach, w których miejsce akcji ani polskość bohaterów nie są istotne, teksty stanowią jednak ważny element naszego dziedzictwa kulturowego, są bowiem arcydziełami polszczyzny (to np. napisane przez żydowskiego nauczyciela uczącego rysunków w gimnazjum w Drohobyczu Sklepy cynamonowe).
„Do Europy? – Tak, ale z naszymi zmarłymi”. Dzieła Mickiewicza, Słowackiego, Gombrowicza, Witkacego, Kieślowskiego, Schulza, Herberta przynależą do tradycji europejskiej od zawsze. Są z nią nierozerwalnie związane, bo nie byłoby Herberta bez mitologii, Słowackiego bez Szekspira, Mickiewicza bez Byrona i Goethego. I nie byłoby, być może, wielu arcydzieł kina europejskiego, gdyby nie Kieślowski…
Zobacz: