Zinterpretuj wiersze Tetmajera Evviva l’arte! i Różewicza Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Zwróć szczególną uwagę na stosunek do tradycji poetyckiej (w tym tradycji młodopolskiej) wyrażony w wierszu Tadeusza Różewicza.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Evviva l’arte!

Evviva l’arte! Człowiek zginąć musi –
cóż, kto pieniędzy nie ma, jest pariasem,
nędza porywa za gardło i dusi –
zginąć, to zginąć jak pies, a tymczasem,
choć życie nasze splunięcia niewarte:
evviva l’arte!

Evviva l’arte! Niechaj pasie brzuchy
nędzny filistrów naród! My, artyści,
my, którym często na chleb braknie suchy,
my, do jesiennych tak podobni liści,
i tak wykrzykniem: gdy wszystko nic warte,
evviva l’arte!

Evviva l’arte! Duma naszym bogiem,
sława nam słońcem, nam, królom bez ziemi,
możemy z głodu skonać gdzieś pod progiem,
ale jak orły z skrzydły złamanemi –
więc naprzód! Cóż jest prócz sławy co warte?
evviva l’arte!

Evviva l’arte! W piersiach naszych płoną
ognie przez Boga samego włożone:
więc patrzym na tłum z głową podniesioną,
laurów za złotą nie damy koronę,
i chociaż życie nasze nic niewarte,
evviva l’arte!

 

Tadeusz Różewicz

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

18 stycznia 1940 roku
w okupowanej przez hitlerowców
Warszawie
znaleziono na ulicy
bezdomnego nędzarza
umarł nie odzyskawszy
przytomności

ale na to trzeba czekać
cierpliwie i długo
potwory pogrążone są jeszcze
w śnie
w mózgu

ta kropla krwi
pulsująca
w tajemniczym wnętrzu
przyszłości
tkanka
która ulegnie degeneracji

München 1899
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
ogląda w Nowej Pinakotece
„Wyspę Umarłych”
ludzie odpływają jak mgły
z łąki na jezioro Idą odpocząć
jeszcze rok
potem zacznie się XX wiek

urodzi się syn
pierworodny
oprawca

nowotwór

ale na to trzeba jeszcze czekać

znaleziony
w roku 1940
nieznany głodomór
deklamował w malignie
mamrotał

„na miękkim puchu białego posłania
promienna cała od słońca pozłoty
Danae Zeusa spragniona pieszczoty
z osłon swe ciało dziewicze odsłania”

 

Wyjaśnienie zadania

Masz do dyspozycji dwa wiersze, ale nie łudź się, temat i tak wymaga dużo szerszej wiedzy, nie wszystkie potrzebne informacje uda się wyłuskać z obszernych tekstów źródłowych. Przede wszystkim przypomnij sobie postacie Tetmajera i Różewicza, bardzo ważne jest umiejscowienie ich w epokach historycznych, przypomnij sobie ich poglądy dotyczące sztuki. I nie zapominaj o tym, że „ważniejszy” w kontekście tematu zadanego wypracowania jest utwór Różewicza; wiersz Tetmajera pełni rolę uzupełniającą, pomocniczą.

 

Warianty wstępu

Wariant 1

Tadeusz Różewicz i Kazimierz Przerwa-Tetmajer to poeci, których rzadko się łączy, porównuje ze sobą, to twórcy dwóch zupełnie różnych światów poetyckich, niemających ze sobą, zdawałoby się, nic wspólnego. A jednak Różewicz poświęcił Tetmajerowi wiersz, a nawet zacytował fragment jego utworu – we wstępie możesz wyrazić swoje zdziwienie i… chwilę zastanowić się nad zagadką, którą kryje w sobie wiersz Różewicza…

Wariant 2

Przypomnij krótko postacie Tetmajera i Różewicza. Pierwszy z nich to najpopularniejszy poeta Młodej Polski. Autor śmiałych erotyków i hymnów do nirwany, dekadent i wyraziciel subtelnych nastrojów, wierzący w unieśmiertelnienie artysty – kapłana sztuki, poprzez sławę. Różewicz należy do pokolenia Kolumbów – jako młody chłopiec przeżył piekło II wojny światowej i to doświadczenie już na zawsze odcisnęło na nim swoje piętno. Różewicz w wielu swoich tekstach głosił, że poezji nie ma, że poezja się skończyła. Jego twórczość jest jakby okaleczona, naznaczona doświadczeniem wojny, pesymistyczna.

Wariant 3

Poezja, a właściwie sztuka, to bardzo ważny temat zdanego do interpretacji wiersza Tadeusza Różewicza. A oto kilka prostych „dowodów” na poparcie tego twierdzenia, które można z powodzeniem zastosować we wstępie:

  • po pierwsze: wiersz Różewicza opowiada przecież o innym poecie, słynnym artyście młodopolskim Kazimierzu Przerwie-Tetmajerze,
  • po drugie: w wierszu przytoczony został fragment jednego z wierszy Tetmajera – Danae Tycjana,
  • jak możemy się domyślać, fragment deklamowanego przez „głodomora” wiersza Tetmajera nie został wybrany przypadkowo, Danae Tycjana odsyła nas z kolei do słynnego obrazu (Danae Tycjana właśnie) i, oczywiście, do starożytnej grecko-rzymskiej mitologii…
  • jakby tego jeszcze było mało, Różewicz opowiada, jak w 1899 roku Tetmajer oglądał inny, również powszechnie znany obraz – Wyspę umarłych Arnolda Böcklina.

Takie spiętrzenie dzieł sztuki i dzieł literackich w jednym krótkim tekście po prostu nie może być przypadkowe.

 

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Zasadniczą część pracy można rozpocząć od krótkiego streszczenia historii opowiedzianej przez Różewicza. Zwróć uwagę na dwa miejsca i dwie daty, które pojawiają się w tekście:

  • Warszawa 1940 – w oblężonej przez hitlerowców Warszawie znaleziono na ulicy bezdomnego nędzarza, mamroczącego w malignie fragment jednego z wierszy Tetmajera,
  • München 1899 – to okres, kiedy Kazimierz Przerwa-Tetmajer cieszy się największą sławą, Różewicz pokazuje nam młodopolskiego poetę podczas oglądania słynnego obrazu Böcklina Wyspa umarłych.

Z wizją umierającego nędzarza bardzo kontrastuje tekst Eviva l’arte!. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, najpopularniejszy młodopolski artysta, jawi się w nim jako wyznawca kultu sztuki gardzący codziennym, powszednim światem, zwyczajnością. Postać bezdomnego „głodomora” (w którym domyślamy się samego Tetmajera) bełkoczącego w malignie tekst jednego z wierszy Tetmajera to profanacja młodopolskich ideałów. Gdzie się podział dumny podmiot Evviva l’arte!, artysta niemal równy Bogu, gardzący marnościami codziennego życia? – zastanawiamy się, czytając wiersz Różewicza…

Odpowiedź na to pytanie spróbuj znaleźć w nie do końca jasnych strofach rozdzielających opowieść o Tetmajerze z 1940 i 1899 roku. Nigdy nie dowiemy się na pewno, co miał na myśli Różewicz, kiedy pisał o „potworach pogrążonych we śnie, w mózgu”, „pierworodnym synu – oprawcy”, „nowotworze”.

Wariant 2

Tadeusz Różewicz poświęca swój wiersz innemu poecie – Kazimierzowi Przerwie-Tetmajerowi. Tak się składa, że jest to artysta bardzo znany, jego twórczość na pewno dokładnie omawiałeś na lekcjach polskiego. Warto poświęcić mu kilka zdań rozwinięcia, chociażby po to, żeby później zastanowić się, dlaczego to właśnie Tetmajera uczynił Różewicz bohaterem swojego wiersza.

Zwraca również uwagę fragment zacytowanego w wierszu Różewicza utworu Tetmajera:

  • Czterowersowa strofa, pisana regularnym jedenastozgłoskowcem, ze średniówką po piątej sylabie (fragment sonetu – czego, oczywiście, nie musisz wiedzieć – a więc jednej z najkunsztowniejszych i najtrudniejszych form lirycznych). Temat – scena z mitologii greckiej, zakochany Zeus pod postacią złotego deszczu spotyka się z kochanką. Podsumujmy: kunsztowna forma, miłość, temat mitologiczny, który młodopolskiego twórcę zainspirował po obejrzeniu słynnego renesansowego obrazu pędzla Tycjana…
    Nie sposób pominąć kontekstu, w którym pojawia się u Różewicza fragment sonetu Tetmajera. Oto wersy mogące stanowić wzór doskonałej poezji mamrotane są w malignie przez bezdomnego, umierającego z głodu gdzieś na ulicy nędzarza. Rok i miejsce pozwalają się domyślać, że jest nim sam Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Tego również nie możesz pozostawić bez komentarza.
  • Wkładając fragment sonetu w usta deklamującego w malignie nędzarza, osiąga Różewicz efekt dramatyczny, wręcz brutalny. Nie jest to jednak coś nowego, innego, dziwnego na tle całej jego twórczości. Różewicz po raz kolejny daje do zrozumienia, że dawne wzorce poetyckie bezpowrotnie odeszły, że są już tylko historią, że są absolutnie nieodpowiednie dla współczesnej poezji. Nie można pisać sonetów po Oświęcimiu.
    Przyjrzyj się wierszowi Różewicza – pozbawiony tradycyjnych środków stylistycznych, jakby odarty z poezji, przypomina pociętą na wersy prozę. Zwróć uwagę na to, jak bardzo język poezji Różewicza kontrastuje z zacytowanym fragmentem wiersza Tetmajera. O tematyce Danae Tycjana już wspominaliśmy (mitologia, para starożytnych kochanków: bóg i śmiertelna kobieta, miłość), zwróć uwagę, jak bardzo ta tematyka kontrastuje z tym, o czym opowiada Różewicz – śmierci nędzarza, nowotworze, który ma doprowadzić do rozkładu całego ludzkiego świata, potworach śpiących w mózgu…

Wariant 3

Zacznij od Eviva l’arte! Jak wszyscy wiemy, tytuł utworu oznacza „Niech żyje sztuka!”. Wiersz jest znany, na pewno pamiętasz go z lekcji polskiego. Myślę, że z powodzeniem możesz zastosować metodę podążania od rzeczy dobrze znanych i łatwych ku mniej znanym i trudniejszym.

  • Napisz więc kilka zdań o tym, że wiersz Tetmajera poświęcony jest problematyce sztuki jako najwyższej wartości i artyście jako jej kapłanowi. Że pojawia się w wierszu ważny konflikt pomiędzy przekonaniem artysty o swojej wyjątkowości, wyższości w stosunku do przeciętnych zjadaczy chleba a manifestowanym przez mieszczańskie środowisko lekceważeniem i odtrąceniem. Rewanżując się wobec społeczeństwa, artysta dumnie oświadcza, że cele i dążenia społeczne są mu obce, służy bowiem wartościom wyższym, idealnym, niemającym nic wspólnego z praktycznością i pożytkiem. Artysta jest powołany do wielkości przez siły nadprzyrodzone („w piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone”), jego zdolności kreacyjne stawiają go w rzędzie istot niemal boskich.Pamiętaj żeby się zbytnio nie rozpisywać (to ma być tylko kilka zdań na rozkręcenie) i skupić się na tym, co może się przydać w kontekście tematu pracy i wiersza Różewicza.
    Różewicz, opisujący śmierć znalezionego na ulicy nieprzytomnego nędzarza, w jakiś sposób nawiązuje do Evviva l’atre!, w którym znalazły się przecież następujące stwierdzenia: „nędza porywa za gardło i dusi –/ zginąć to zginąć jak pies (…)”, „możemy z głodu skonać gdzieś pod progiem”. Można powiedzieć, że koniec opisany przez Różewicza wyprorokował sobie sam Tetmajer…W dzisiejszym świecie nie ma miejsca dla artystów, dla czcicieli sztuki, piękna, miłości, kunsztownych form lirycznych. W dzisiejszym świecie prawdziwa sztuka znaczy tyle, co bełkot umierającego z głodu na ulicy nędzarza. Dlaczego? Odpowiedź na to pytanie spróbuj znaleźć w pozostałych strofach wiersza Różewicza. Znajdujemy tam kilka niejasnych metafor, np.: „ale na to trzeba czekać/ cierpliwie i długo/ potwory pogrążone są jeszcze/ w śnie/ w mózgu”, „ta kropla krwi/ pulsująca/ w tajemniczym wnętrzu/ przyszłości/ tkanka/ która ulegnie/ degeneracji”, „urodzi się syn/ pierworodny/ oprawca/ nowotwór”.
  • Wojna, która wyzwoliła najgorsze ludzkie instynkty, pociągnęła za sobą niewyobrażalne okrucieństwa, zbrodnie ludobójstwa, traktowanie ludzi gorzej niż zwierzęta, uśmierciła wiarę we wszelkie wartości, uśmierciła również sztukę i poezję. Poeta, w którego uszach ciągle brzmią jęki mordowanych w Oświęcimiu, nie potrafi, nie może po prostu napisać kunsztownego sonetu o miłości. Skończyła się pewna epoka w poezji – mówi poprzez opowiadaną historię Różewicz.

 

Warianty zakończenia

Wariant 1

Zastanów się nad tematem poruszonym przez Różewicza. Czy Ty również uważasz, że czas poezji się skończył, że współczesny odbiorca przechodzi obojętnie obok tekstów takich jak wiersz Tetmajera czy nawet… Różewicza?

Wariant 2

Podsumuj swoją pracę – czyli w kilku zdaniach zbierz i przedstaw najważniejsze myśli. Jaki jest stosunek Różewicza do dawnej poezji, do poezji poprzednich epok?

Wariant 3

W powszechnym kryzysie wartości, kultury, którego wynikiem są między innymi okrucieństwa II wojny światowej, zniszczeniu uległa również wiara w potęgę sztuki – absolutu. Czym więc jest sztuka we współczesnym świecie – bełkotem nędzarza umierającego na ulicy, obok którego przechodzimy obojętnie, może nawet… odczuwamy wstręt na jego widok?

 

Za to dostałbyś punkty

  • przytoczenie kilku najważniejszych i znaczących w kontekście utworu informacji biograficznych dotyczących postaci Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Tadeusza Różewicza;
  • przypomnienie poglądów Różewicza i Tetmajera dotyczących sztuki i artysty;
  • zwrócenie uwagi na tematykę artystyczną pojawiającą się w obu utworach: los i miejsce w społeczeństwie artysty w Evviva l’arte! i odniesienia do kilku dzieł (malarskich i literackich) w Kazimierzu Przerwie-Tetmajerze Różewicza;
  • krótkie streszczenie historii opowiedzianej w wierszu Różewicza i zinterpretowanie znaczenia tej historii;
  • zwrócenie uwagi na cytowany przez Różewicza fragment utworu Tetmajera: tematyka mitologiczna(o Zeusie pod postacią złotego deszczu nawiedzającym kochankę), kunsztowna forma;
  • podkreślenie nieprzystawalności tej strofy do okoliczności, w których jest prezentowana (jako nieprzytomny bełkot nędzarza) – przykład zastosowania kontrastu jako chwytu artystycznego;
  • odniesienie niektórych strof wiersza Różewicza do II wojny światowej – próba zinterpretowania trudnych, niejasnych, lecz niezwykle ważnych Różewiczowskich metafor;
  • krótką refleksję o miejscu poezji we współczesnym świecie.

Konteksty

Oczywiście, ważnym kontekstem są różne poetyckie wizje artysty:

  • Warto zwrócić uwagę na następujące wiersze Różewicza: Od jakiegoś czasu (rozpoczynający się od słów: „Od kilku lat/proces umierania poezji/jest przyspieszony”) albo Drobne ogłoszenia liryczne, O pewnych właściwościach tak zwanej poezji i inne.
  • Młodopolski wzorzec artysty przybliżyć może znany Albatros Charles’a Baudelaire’a. Artysta porównany tu zostaje do tytułowego ptaka, albatrosa, „księcia na obłoku”, który schwytany i szczuty przez prymitywnych marynarzy (symbolizujących mieszczańskie społeczeństwo) wydaje się szpetny, śmieszny, rażący.

Zapamiętaj

Jak wiadomo, Tadeusz Różewicz należał do pokolenia Kolumbów, czyli pokolenia, którego młodość przypadła na czas II wojny światowej. To tragiczne doświadczenie na trwałe pozostało w ich psychikach, Kolumbów nazywa się często pokoleniem skażonym wojną. Sam Różewicz porównuje tych, którzy przeżyli wojnę, do zwierząt – „ocalałem prowadzony na rzeź”. Wojna wydobyła na jaw całe zło, do jakiego jest zdolny człowiek, podczas wojny zachwiana została wiara we wszystkie wartości, jakie od czasów starożytnych wyznawała ludzkość. Ale wojna nie wzięła się znikąd, jest ona jednym z objawów nieuleczalnej choroby toczącej zdegenerowaną ludzkość, nowotworu. Na miłość czy sztukę nie ma miejsca w dzisiejszym świecie, największy artysta minionego okresu historycznoliterackiego jest nędzarzem, którego nikt nie rozpoznaje, któremu ludzie obojętnie pozwalają umrzeć z głodu gdzieś na ulicy.
Tak na prawdę jednak Kazimierz Przerwa-Tetmajer umarł w szpitalu. Rozpoznano w nim (co prawda z trudem) dawnego wielbionego poetę…

Teksty źródłowe

  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer Tadeusza Różewicza. Utwór pochodzi z tomu Regio, wydanego w 1969 roku.
  • Evviva l’arte Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Jeden z najsłynniejszych modernistycznych wierszy. Popularność Tetmajera nie trwała jednak długo, ulubiony poeta schyłku XIX umierał jako ponury, zaniedbany starzec dręczony manią prześladowczą.

Cytat, którym kończy się utwór Różewicza, to pierwsza strofa wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera pt. Danae Tycjana.

Zobacz:

Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Evviva l’arte

Kazimierz Przerwa-Tetmajer – cechy twórczości

Poezja Kazimierza Przerwy-Tetmajera