Literatura wobec problemu dobra i zła.
Wyjaśnienie
Dobro i zło to problem pojawiający się w licznych przedstawieniach artystycznych. Temat jednak zawęża teren rozważań do przedstawień literackich. Wypracowanie ma pokazać nie samo obrazowanie, ale ustosunkowanie się dzieł do zagadnienia dobra i zła.
Współczesne opowieści dla dzieci przeważnie wymijają owe problemy egzystencjalne, mimo że są one najważniejsze dla nas wszystkich. Zwłaszcza dziecko bardzo potrzebuje sugestii – jak radzić sobie z tymi problemami i w bezpieczny sposób przebywać drogę wiodącą do dojrzałości. (…) Baśń (…) konfrontuje dziecko w uczciwy sposób z podstawowymi kłopotam egzyztecjalnymi człowieka.
Bruno Bettelheim Cudowne i pożyteczne. O znaczeniu i wartościach baśni
Bruno Bettleheim w swoim tekście twierdzi, iż baśń jest tą formą, która wyjaśnia w prosty sposób istotę dobra i zła, pozwalając jednocześnie się do nich ustosunkować. Uważam, że nie tylko baśń pełni tę funkcję. Literatura od pradziejów podążała za podstawowymi trudnościami, które rodziły się w duszy człowieka. Razem z nim stawiała pytanie, skąd się bierze dobro i zło. Na tę kwestię próbowały odpowiedzieć najstarsze znane nam teksty: Biblia i mitologia.
W Biblii zło jest wynikiem błędnego wyboru człowieka, sprzeciwu wobec Boskiego zakazu spożywania owoców z określonego drzewa. Dobro więc to pogodzenie się z niezrozumiałym niekiedy prawem, zaufanie i posłuszeństwo wobec Stwórcy. Literatura biblijna postuluje, by podążać drogami wyznaczonymi nam przez Boga – wtedy ostatecznie człowiek zwycięży zło i osiągnie wieczne dobro.
Mitologia wyjaśnia istnienie zła inaczej. Zło jest siłą równorzędną wobec dobra. Dotyka świata boskiego i ludzkiego. W mitologicznej rzeczywistości króluje bowiem przeznaczenie. Jeśli któremuś z bogów czy ludzi zapisze ono zły los, nie ma ucieczki. Losy Edypa ilustrują sytuację, w której Fatum nieustannie prześladuje człowieka, a on nie może sobie z tym poradzić. Zła nie można pokonać dobrymi czynami, sprawiedliwym życiem. Jest ono nieuchronne i nieprzezwyciężone. Wizja biblijna jest znacznie bardziej optymistyczna. Mówi o zwycięstwie nad grzechem i o tym, że Bóg poprzez łaskę pomaga tego zwycięstwa dokonać.
Powieść Johna Steinbecka Na wschód od Edenu próbuje z kolei odpowiedzieć, jak człowiek ma się wobec dobra i zła zachować. Nawet, jeżeli bohater posiada czarny charakter, to istnieje w nim potężna siła pozwalająca zapanować nad złem i osiągnąć dobro. Istnieje jedno tajemnicze słowo mówiące o zwycięstwie, które człowiek jest w stanie osiągnąć. Timszel, czyli „możesz”, wskazuje, iż królestwo ludzi nie podlega jakiemuś demonowi, popychającemu w stronę występku, ale ma moc przezwyciężania zła.
Literatura pyta, skąd się bierze zło, porusza zagadnienie moralnych obowiązków człowieka. Literatura sprzeciwia się wobec zła społecznego, co obserwuję w Ziemi obiecanej Reymonta. Dobrobyt w Łodzi wzrasta poprzez szaleńcze tempo pracy. W rozwijającym się szybko przemyśle bezwzględnie wykorzystuje się robotników. Ludzie są jak maszyny – i maszyny coraz częściej zastępują ich wysiłek. Nie wszyscy jednak w powieści poddają się gonitwie za pieniądzem, wyzyskując do cna własne i cudze siły. Są też ludzie dobrzy, wrażliwi, uczciwi. Horn, Malinowski, Blumenfeld. Czynnie sprzeciwiają się wykorzystywaniu najuboższych, narażając często własne stanowisko.
Literatura walczy w służbie dobra. Orędownikiem moralności jest Joseph Conrad, który ustala niezłomny i bezdyskusyjny kodeks postępowania. Kto go złamie, nie uwolni się od piętna hańby. Z kolei Albert Camus w Dżumie propaguje postawę aktywnej walki człowieka ze złem. Wierzy w możliwość wygranej z „dżumą”, w samej walce upatruje wielkość człowieka. Postawę wyprostowaną, przeciwną złu propaguje także Herbert w Przesłaniu Pana Cogito. Przykłady można mnożyć, a i te wystarczą, by uznać literaturę za pole walki człowieka ze złem.
Znane mi dzieła literackie przekazują prawdę optymistyczną. Choć zło zdaje się pojawiać w najróżniejszych sferach życia, to nie ma takiej siły, aby przewyższyć dobro, które nieustannie odnosi zwycięstwo.
Inne utwory do wykorzystania:
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
• Michał Bułhakow, Mistrz i Małgorzata
• Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
• Czesław Miłosz, Traktat moralny
• Andrzej Szczypiorski, Początek
Zobacz:
Człowiek w poszukiwaniu najważniejszych wartości (dobro, zło)