Wzajemne powinności państwa i obywatela. Jak ten problem przedstawiany jest w znanych Ci utworach literackich różnych epok?
To taki bardzo szkolny, stereotypowy temat. Co tu dużo mówić, wydaje się trochę… nudny. Jak można spróbować ująć go bardziej interesująco? Odwołaj się do własnych doświadczeń – sytuacje z odległych epok odnieś do tego, co mogłoby zdarzyć się np. w klasie czy szkole: organizacja studniówki powoduje konflikt grożący rozpadem zgranej dotychczas klasy – jedni chcą bawić się koniecznie w superhotelu, inni wolą jednak zabawę w szkole. Która grupa której powinna podporządkować się i dlaczego? Ze szkoły ma być usunięty uczeń przyłapany na paleniu papierosów: jak bronić go demokratycznymi i sensownymi argumentami, do jakich wartości obywatelskich się odwołać? Potraktuj klasę czy szkołę jako mikrospołeczność rządzącą się prawami podobnymi do tych, jakie panują w państwie.
- Antygona Sofoklesa – jeden z najstarszych tekstów znanych ludzkości mówi o konflikcie między jednostką a państwem. Najważniejszy problem dotyczy tego, czy człowieka obowiązuje bardziej prawo boskie, czy ludzkie (czytaj: państwowe) i co zrobić, jeśli te dwa prawa są ze sobą sprzeczne. To także dramat o tym, jaki powinien być władca. Kreon podpisałby się pod twierdzeniem „państwo to ja”, uważa, że może dowolnie ustanawiać prawa, bo czyni to w imię dobra obywateli. Tylko… w ogóle obywateli o zdanie nie pyta. No i nie zauważa, że wcale się oni z nim nie solidaryzują. Sprawuje rządy tyrańskie, lekceważąc fakt, że inni po prostu boją się go. Nie da się więc tu mówić o wzajemnych powinnościach państwa i obywatela, skoro Kreon uważa, że nie musi liczyć się z nikim i niczym.
- Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – pierwszy dramat polski (1578) rozważa problem odpowiedzialności moralnej jednostki za losy państwa i narodu. Pod płaszczykiem spraw antycznych ukazane są problemy polskie i uniwersalne. Antenor to wzorowy obywatel, całkowicie podporządkowujący swoje sprawy interesowi publicznemu. Iketaon to jego przeciwnik, można dostrzec w nim polskiego szlachcica – warchoła, myślącego tylko o swoich interesach, niedbającego o los narodu. Obrady zgromadzenia trojańskiego przypominają posiedzenie polskiego sejmu – chaotyczne, hałaśliwe, przerywane niezaplanowanymi ekscesami i wystąpieniami.
- W czasach odrodzenia bardzo wyraziście propagowano wzorzec obywatela, który świadomie i mądrze bierze udział w życiu publicznym. Tym ciekawsze wydaje się stanowisko Mikołaja Reja, który uważał nieco inaczej. Sugerował, że to, co dziś nazywamy „wielką polityką”, nie jest warte poświęcania mu uwagi. Człowiek nie powinien wprawdzie stronić od powinności obywatelskich, ale zajmować się jedynie sprawami, na które ma rzeczywisty wpływ – proszony jest przez sąsiadów o udział w sejmiku, niech w nim uczestniczy, ale po załatwieniu spraw lokalnych, niech wraca do domu. Niech go nie kuszą dworskie stanowiska i „posada” zawodowego polityka – nie przyniesie mu to szczęścia i zadowolenia z życia.
Najważniejsze problemy dawnej Polski i jej ustroju rozważane w literaturze:
rozdzielność władzy państwowej i kościelnej, nadmierne przywileje Kościoła i magnaterii, liberum veto, wolna elekcja, pospolite ruszenie i armia zaciężna, równość wszystkich wobec prawa, zniesienie pańszczyzny.
- Pieśń V (O spustoszeniu Podola) Jana Kochanowskiego – ukazuje problem odpowiedzialności całego narodu za bezpieczeństwo kraju, postuluje opodatkowanie się szlachty na rzecz stałej armii zamiast pospolitego ruszenia, którego powodzenie zależało za bardzo od interesów poszczególnych grup szlacheckich.
- O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza-Modrzewskiego (druga poł. XVI wieku) – pięć ksiąg proponujących całkowitą reformę ustroju Rzeczypospolitej. Silna władza królewska, ochrona słabszych przed możnymi, własność ziemi dla chłopów i oczynszowanie ich, równe prawa dla szlachty i mieszczan; równość wszystkich wobec prawa, dziś powiedzielibyśmy – karnego – sprawiedliwe sądy; podniesienie poziomu szkół, uniezależnienie władzy państwowej od kościelnej; wyeliminowanie wojen zaborczych w polityce zagranicznej.
- Kazania sejmowe Piotra Skargi (przełom wieków XVI i XVII) – ostra krytyka anarchii panującej w państwie i wad szlacheckich. Wyliczenie „chorób” nękających Polskę: brak miłości ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, różnowierstwo, osłabienie władzy królewskiej, złe prawa, upadek obyczajów moralnych. Główną wadą państwa jest uleganie reformacji i różnorodność wyznaniowa. Skarga groził zagładą kraju, jeśli się tego nie wykorzeni, a władza królewska nie zostanie wzmocniona kosztem przywilejów szlacheckich. Metafora Polski jako tonącego okrętu.
- Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego – poemat pełen patriotyzmu i zachwytu nad dzielnością dawnych Polaków, pokazujący, że podstawowym obowiązkiem człowieka jest troska o ojczyznę i pełne poświęcenia bronienie jej przed wrogiem.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – w czasie przerwy w obradach Sejmu Czteroletniego (1788-1792) Walery, poseł na tenże sejm, przybywa do domu swego ojca Podkomorzego. Szlachetny, przepełniony miłością do ojczyzny młodzieniec ma tam okazję do wymiany poglądów ze Starostą Gadulskim, prymitywnym szlachciurą bezkrytycznie zapatrzonym we wzorce sarmackie, uważającym wszelkie reformy za zbędne zagraniczne nowinki. Konfrontacja poglądów przedstawicieli obozu konserwatywnego i obozu reform ma charakter właściwie publicystyczny i wyraźnie ukazuje konieczność ukształtowania wzorca obywatela nowego – oświeceniowego – typu: mądrego, wykształconego, szanującego tradycję, ale i otwartego na dobre przykłady z zagranicy, przepełnionego troską o dobro ojczyzny.
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego – zgodnie ze swym znaczącym nazwiskiem Mikołaj zdobywa doświadczenia, które powodują, że z prowadzącego hulaszczy tryb życia, bezmyślnego młodzieńca przeradza się w światłego, świadomego swych obowiązków obywatela. Bohater poznaje wzorowo funkcjonujące społeczeństwo na wyspie Nipu – panuje tam równość, wszyscy są szczęśliwi i tolerancyjni. Wprawdzie – po powrocie do kraju – zreformowanie całego państwa w tym duchu nie udało się Mikołajowi, ale wprowadza on konieczne zmiany (łącznie z oczynszowaniem chłopów) przynajmniej w swoim majątku.
- Rozkwit oświecenia w Polsce to czas między drugim a trzecim rozbiorem Polski, a zatem czas gorączkowych prób reform oraz pisania o nich. Literatura staje się bardzo publicystyczna (publicystyka – dział piśmiennictwa zajmujący się sprawami bieżącymi), a pomaga jej w tym teatr. To on staje się główną areną walki o naprawę ustroju i zmianę mentalności Polaków.
- Literatura romantyczna, pozytywistyczna, młodopolska – bardzo dużo pisze się w niej o patriotyzmie, narodzie i jednostce, nadal – o konieczności podporządkowania interesów indywidualnych narodowym, o przyczynach upadku ojczyzny i naszych „chorobach narodowych”, ale bytu państwowego Polska nie ma. Zatem trudno mówić o wzajemnych relacjach: państwo – obywatel, problem stanie się bardziej aktualny po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – jedna z najważniejszych powieści o państwie polskim kształtującym się po blisko 150 latach niewoli. Można spojrzeć na Cezarego Barykę jako na młodego obywatela, który usiłuje rozpoznać zarówno swoje obowiązki wobec społeczeństwa, jak i to, czego może i owo społeczeństwo, i on sam oczekiwać od państwa i jego instytucji. Cezary czuje się odpowiedzialny za los rodaków, uważa, że powinien wspierać najbiedniejszych swymi radami i umiejętnościami, może nawet – przewodzić im? Zarazem rozumie i to, że porozbiorowa sytuacja Polski wymaga od całego społeczeństwa pewnych wyrzeczeń i zapomnienia o sobie w imię dobra ogólnego. Ale czy nędzarze mogą zapomnieć o swoim głodzie? I czy ktokolwiek w imię jakiejkolwiek idei miałby prawo namawiać ich do tego? Powieść w swej wymowie ostrzega: jeśli państwo i jego instytucje nie zadbają o natychmiastową poprawę sytuacji najuboższych obywateli i o szerzenie prawdziwie wielkich idei wśród młodzieży – krajowi grozi anarchia albo komunizm.
- Rok 1984 George’a Orwella – jedna z najbardziej pesymistycznych wizji państwa totalitarnego. Obywatele podzieleni są na trzy kategorie, z których dwie – prole i członkowie partii zewnętrznej – nie mają żadnych praw. Najbardziej uprzywilejowani – członkowie partii wewnętrznej – też nie cieszą się pełną wolnością. Panuje terror, wszystko i wszyscy są pod kontrolą stale włączonych teleekranów, nawet ludzkie myśli qprawdza specjalna, wszechobecna policja! Najgorsze jest to, że ingerencja państwa niszczy życie osobiste jednostek, uniemożliwia przeżywanie normalnych uczuć i kierowanie się nimi, przede wszystkim: miłością – wszystkim rządzi strach.
- Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – groteskowa wizja Polski w końcowej dekadzie komunizmu. Właściwie trudno cokolwiek sensownego powiedzieć o relacjach państwo – obywatel, bo świat przedstawiony w powieści jest w stanie rozpadu. Następuje rozpad dosłowny: z murów odpadają tynki, zawala się most; i bardziej metaforyczny – od administracji kamienicy począwszy, a na rządzie państwa skończywszy, nie działają żadne instytucje i urzędy przystosowane do kontaktów z obywatelami, nie ma żadnego obowiązującego systemu wartości. Bohater snuje się po Warszawie, stale narażony na działanie wszechobecnych, choć stosunkowo mało groźnych, służb specjalnych i – jedyne, co może uczynić, aby wyrazić swój protest wobec takiej rzeczywistości – zamierza dokonać samospalenia.
Zastanów się
Obywatele, członkowie społeczeństwa, naród? – czy to tożsame określenia, czy każde z nich znaczy trochę co innego?
Skojarz!
Czy konflikt między prawem boskim a państwowym ukazany w Antygonie da się jakkolwiek odnieść do czasów współczesnych? Oczywiście, że tak! Jakże aktualne są dziś dyskusje o eutanazji czy aborcji! A kwestia kary śmierci? – jej przeciwnicy niejednokrotnie powołują się na prawa Boskie, których człowiek nie powinien zmieniać. Wszystkich nas dotyczy też kwestia udziału w służbie wojskowej i ewentualnej wojnie – i te problemy można rozważać w kontekście praw Boskich.
Zapamiętaj!
Utopia – to utwór ukazujący państwo idealne, w którym obywatele żyją w poczuciu pełnej równości i wolności – nic ich nie dzieli, niczego nie pożądają, nie ma nad nimi żadnej, opartej na przemocy, władzy. Antyutopia – państwo także idealne, tyle że nie dla poszczególnych obywateli, lecz dla wąskiej grupy sprawującej władzę pod wodzą dyktatora.
Utopia to tytuł utworu Tomasza Morusa (XVI wiek). Inne utopie, o których powinieneś wiedzieć, to Eldorado z Kandyda Woltera i wyspa Nipu z Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego.
Antyutopie: Rok 1984 i Folwark zwierzęcy George’a Orwella, Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya.
Zobacz:
Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Jaką wymowę zawiera dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej?